Тылри паттăрлăх çинчен

Эпир, Утаркуль ялĕнчи ачасем, Ташлăкульти çичĕ çул вĕренмелли шку­ла çÿреттĕмĕр. Ирпе ирех тăрса, урока кая юлас мар тесе хыпаланаттăмăр. Ялта сехет, радио никамăн та çукчĕ. Майăн 9-мĕшĕнче ирпе (ун чухне 5-мĕш клас­ра вĕренеттĕм), шкул патне çывхарса пынă май, ачасем урамра чупкаланине, мĕн-тĕр пуçтарнине асăрхарăм. Вĕсем листовкăсем пулса тухрĕç, унта çапла çырнăччĕ: „Враг разбит. Победа за нами!” Ирпе Ташлăкуль ялĕ çийĕн са­молет çаврăнса çÿресе вĕсене пăрахнă. Пурте хавхалануллăччĕ: кăшкăратпăр, кулатпăр, савăнатпăр. Урока шăнкăрав кĕтетпĕр, анчах ăна памаççĕ. Шкул директорĕ Анастасия Гавриловна Са­вельева, вăлах „Тирекли” колхозăн парторганизаци секретарĕ, ял Совет­не кайнă. Район центрĕпе телефонпа çеç çыхăнма пулатчĕ. Шăнкăравласа, вăл вăрçă чарăнни çинчен пĕлнĕ. Пире пурне те митинга кайма хушрĕ. Эпир пырса çитнĕ вăхăтра клуб тулличчĕ. Пурте савăнăçлă. Сăмах калакансем, ял­совет председателĕ Г.А. Петров, колхоз председателĕ Г.Т. Никитин совет халăхĕ нумайччен кĕтнĕ Çĕнтерÿ, пирĕн çарсен çирĕплĕхĕ, паттăрлăхĕ çинчен, СССР территорине çеç мар, Польшăна, Чехос­ловакие, Болгарие, Венгрие, Румыние, Албание, Югославие ирĕке кăларни, фашистла Германие пĕтĕмпе аркатса тăкни çинчен каларĕç. Пухăннисенчен пĕри: „Гитлер ăçта вара?” – тесе ыйт­ни асра. Президиум членĕсенчен пĕри, вăл районтан пулчĕ пулас, Гитлер перĕнсе вилнĕ тесе хуравларĕ. Митинг хыççăн халăх урама тухрĕ, анчах никам та саланмарĕ. Хаман çумăр çурĕ пул­сан та, алăран тытăнса, çынсем пысăк вăйă карти турĕç. Нумайăшĕ ташлама пуçларĕ. Çак кун ирпе, шурăмпуçпа, алăпа туртмалли пĕчĕк урапасем илсе, виçĕ хĕрарăм Степановка ялне тулă вăрлăхĕ илме кайнă. Бригадир пĕр кун маларах вĕсене акма вăрлăх çителĕксĕр пулнине, ăна Ташлăкультен 20 километ­рта вырнаçнă Степановка ялĕнчен илсе килмеллине ăнлантарса панă. Лашасем пурте акара пулнă. Михĕсем (150 кг) тие­се таврăнса пынă. Вĕсем çĕнтерÿ çинчен пĕлмен-ха. Культура ялĕ патĕнче вĕсене хирĕç хĕрарăмсем кăшкăрса чупса тухнă: „Чарăнăр! Чарăнăр! Вăрçă пĕтнĕ!” Ывăннă хĕрарăмсем чарăннă, нимĕн те ăнланмасăр пăхса тăнă. Вĕсене вăрçă пĕтни, пирĕннисем çĕнтерни çинчен ăнлантарса панă. Пурте пĕр-пĕрне ыта­лама, макăрма тытăннă. Унтан тăваттăн çĕр çине ларса, лайăх хыпара сÿтсе явма пуçланă. Каçалла Ташлăкуле çитнĕ, вăрлăха колхоз кладовщикне панă. Çав хĕрарăмсенчен пĕри Агафия Капитонов­на Мартынова пулнă, вăл 101 çула çити пурăнчĕ. Вăрçă вăхăтĕнче хĕрарăмсем Белое озеро станцинчен михĕпе 16-шар килограмм вăрлăх йăтнă. Станципе Ташлăкуль хушши – 20 километр ытла.

Салтаксем – çамрăккисем тата çулланнисем – майĕпен таврăнма пуçларĕç. Вĕсем икĕ-виçĕ кунранах кол­хозра ĕçе тытăнатчĕç, мĕншĕн тесен ĕç нумайччĕ. Вăрçă çулĕсем хушшин­че лаша витисене, фермăсене пĕрре те юсаман, мĕншĕн тесен строитель­ство материалĕсем пулман. Колхозсене пĕрене-хăма валли вăрман участокĕсем уйăрса паратчĕç. Юсаса çĕнетес ĕçсем пыратчĕç, анчах çынсем йывăрлăха кĕрсе ÿкнĕччĕ: çимелли çук, çăкăр çук, пĕтĕм тумтир кивелнĕ, çĕтĕлсе пĕтнĕ, краççын та, тăвар та çук. Магазинра ĕç кунĕшĕн тавар сутмастчĕç: укçа ăçтан илмел­ле? Çулталăкĕпе ĕçлетĕн, кĕркунне çеç тырă параççĕ: ырашпа тулă çурмалла. Пĕр ĕç кунĕшĕн - 250-300 грамм тырă. Çулталăкра 400 ĕç кунĕ ĕçлесе илтĕн пул­сан (ун чухлĕ питĕ сайра пулатчĕ, ялан­хи пек, 200-250 ĕç кунĕ), 420 килограмм тырă илетĕн. Çавă мĕн тума çитет? Кол­хоз мĕншĕн сахал панă? Мĕншĕн тесен оккупациленĕ территорисенчи çынсене пулăшас тесе, пĕтĕмпе государствăна панă.

Ял çыннисем Стерлитамак хули­не пĕрерĕн тухса кайма пуçларĕç. Вăл вăхăтра унта сода тата цемент завочĕсем ĕçлетчĕç, хими тата синтетик каучукĕ туса кăларакан заводсем тума пуçланăччĕ. Хулана ĕç вăйĕ кирлĕччĕ. Заводра ĕçлесе, çынсем канмалли кун­сенче яла килетчĕç. Вĕсен уринче çăпата вырăнне туфличчĕ е ботинкаччĕ, ахаль пир-авăртан пулсан та, анчах саплăксăр костюмпаччĕ. Ял çыннисем çавна пурте куратчĕç, хулара лайăхрах пулнине тата ĕçшĕн укçа тÿленине ăнланатчĕç. Хула магазинĕсенче çăкăр сутма тытăнчĕç, укçапа ăна туянма пулатчĕ. Вара Стер­литамак хулинче ĕçлекен ял каччисем тата хĕрсем канмалли кунсенче килĕсене 8-10 çăкăр, 1-2 килограмм пулсан та ма­карон илсе килме пуçларĕç.

1-мĕш пайĕ: https://aur-vesti-ch.rbsmi.ru/articles/kalavsem/Tilri-patt-rl-h-inchen-643141/

2-мĕш пайĕ: https://aur-vesti-ch.rbsmi.ru/articles/obshchestvo/Tilri-patt-rl-h-inchen-647848/

3-мĕш пайĕ: https://aur-vesti-ch.rbsmi.ru/articles/nikam-ta-nim-n-te-man-man/Tilri-patt-rl-h-inchen-685365/?utm_source=vk&utm_medium=social&utm_campaign=163662515