Тылри паттăрлăх çинчен

Вăрмантан вутă çунапа турттараттăмăр, сарайĕнчен те тислĕке çуна çине тиесе кăларнă. Çулла çуна вырăнне икĕ кустăрмаллă урапасем­пе усăланнă. Кивĕ плугсен­чен кустăрмасене хывса илсе е камран-тăр туянса урапа тăватчĕç. Вĕсемпе утă та, вутă та турттаратчĕç. Çунасăр, урапасăр йывăрччĕ. Колхоз ла­шисене памастчĕç, вĕсем кап­ла та сахалччĕ, тата колхозри ĕçсене те тумаллаччĕ.

Хĕллехи вăхăтра çутатмашкăн коптилка тăватчĕç. Ку вăл 150-200 мл шăнăçулăх пĕчĕк кĕленче, çиелтен хăю валли шăтăкпа пĕчĕк тимĕр татăкĕ хуратчĕç. Хăю вырăнне мĕнле те пулин çĕтĕк-çурăкпа усăланатчĕç. Çак „лампа” тĕтĕм хытă кăларатчĕ, çавăнпа ăна коптилка тетчĕç.

Ялсенче вăрçă вăхăтĕнче ма­газинсем ĕçлеместчĕç. Краççын тупма питĕ йывăрччĕ. Шăрпăк туянма тата йывăртарахчĕ. Камăн та пулин мăрйинчен тĕтĕм тухнине курсан, килĕнче вут хутма вĕри кăмрăк илме кĕретчĕç. Нумайăшĕ шăрпăк вырăнне хурăн кăмпипе (чага) усăланса вут-çулăм кăларма вĕренсе çитнĕччĕ. Ăна шыв­ра вĕретмелле, вăл ватка пек пулса тăратчĕ. Грек мăйăрĕ пысăкăш хытă чула хурçă татăкĕпе çапатчĕç, вут-хĕм тухатчĕ. Хĕлхем ун çине лексен хăвăрт çунма пуçлатчĕ. Çапла табак туртма тата кăмака хутма вут-çулăм кăларатчĕç. Турта­кансем çакăн пек чакмана пĕчĕк енчĕкре хăйсемпе çÿрететчĕç.

Тăвар тупма йывăрччĕ. Хăшпĕр чухне урампа тăвар сутакансем çÿретчĕç, ăна ста­канпа сĕнетчĕç, анчах вăл питĕ хаклăччĕ. Çынсем тăвар туянма Стерлитамак хулине хĕлле те, çулла та хĕрĕх километр çуран утатчĕç. Çулла ирпе ирех çула тухатчĕç, килне тăварпа çĕрлене таврăнса çитетчĕç. Хĕлле каç выртмалла каятчĕç. Хуларан 8-10 килограмм тăвара çунапа туртса, çулла 6-8 килограмм ку­тамккапа йăтса килетчĕç. Хĕлле Уфа - Стерлитамак шоссе çулне юр хÿсе каятчĕ, хăшпĕр вырăнта питĕ çÿллĕ кĕртсем пулатчĕç. Кам-тăр Стерлитамака лашапа каятчĕ, çÿресе хывнă питĕ лайăх сукмак пурччĕ, мĕнпур ялти тенĕ пек çынсем унпа тăвар ту­янма утатчĕç. Çуран кайма пул­тарайманнисем тăвара сĕтпе е çупа улăштарса илетчĕç.

Выçă, йывăр пурăннине пăхмасăр, халăх фронта пур майпа та пулăшатчĕ. Çулла кашни эрнере яла пухакансем килсе халăхран сĕт, çу, çăм, тир, çăмарта, тырă, çĕрулми тата кивĕ тумтир, пир-авăр пуçтаратчĕç. Пĕр ĕне, тăватă сурăх çеç тытма ирĕк паратчĕç, пĕр ĕнерен 20 кг таран çу памаллаччĕ. Хуçалăхра 2-3 чăх пулсан (нумай усрамастчĕç, çитерме апат çукчĕ), 200-шер çăмарта паратчĕç.

Вăрçă çулĕсенче шку­ла питĕ йывăр килчĕ, анчах вăл ĕçлетчĕ. Вăрçă пырсан та шкулта ачасем вĕренетчĕç. Уроксем, яланхи пек, ирхи 9 сехетре пуçланатчĕç. Вĕсем расписанипе пыратчĕç. 5-7-мĕш классенче кунне 5-6-шар урок ирттеретчĕç. Хĕллехи вăхăтра пĕрремĕш уроксене ирттерме йывăрччĕ. Классенче çиччĕллĕ е вуннăллă краççын лампи çакăнса тăратчĕ. Пÿлĕмсенче çутă çитместчĕ. Учебниксем çителĕксĕрччĕ, тетрадь, ручка, чернил çукчĕ. Вĕренекенсем пир сумкапа çÿретчĕç. Тетрадь вырăнне кивĕ кĕнекесемпе, журналсемпе усă куратчĕç, вĕсен листисем çине çыратчĕç, задачăсем шутлатчĕç. Чернил вырăнне хăшпĕр чухне хăрăм ирĕлчĕкĕпе усă куратчĕç е ăна хĕрлĕ кăвак тĕслĕ кăранташ хурсинчен хатĕрлетчĕç. Ан­чах ун пек кăранташ тупма йывăрччĕ. Çакна курса, учи­тельсем ачасене доска умне чĕнсе кăларса предложенисене вуласа çыртарттарма, арифме­тика тата алгебра урокĕсенче примерсемпе задачăсене доска çинче шутлаттарма тăрăшатчĕç.

Хĕлле классене начар хутатчĕç, вутă перекетлетчĕç. Çулла пурте хирсенче, фермăсенче ĕçлетчĕç, çавăнпа ăна хатĕрлеме çын çукчĕ. Хатĕрленине те вăрмантан турт­тарса тухаймастчĕç, транспорт çителĕксĕрччĕ.

Классенче тумтирпе ларатчĕç, кĕçĕннисем çĕлĕк те хывмастчĕç. Шăннă чернила ал тупанне илсе ăшăтатчĕç. Кил­те уроксене коптилка çутипе хатĕрлеттĕмĕр. Краççын пере­кетлеме тăрăшаттăмăр, мĕншĕн тесен ăна тупса пулмастчĕ. Ун чухне краççын тĕксĕм хăмăр тĕслĕччĕ, вăл питĕ хытă тĕтĕм кăларатчĕ.

Кăнтăрла урок тума вăхăт пулман, мĕншĕн тесен вăрмана вутта каймаллаччĕ, ăна пĕчĕк çунашкасемпе турттараттăмăр. Е кантăр сÿсĕ тылламаллаччĕ, кисĕппе 1500-2000 хут çапаттăмăр.

Килте тĕртнĕ пир тумтирпе çÿреттĕмĕр.

1942 çултанпа вĕренÿ çулĕ октябрĕн 1-мĕшĕнчен пуçланатчĕ, ачасем сентябрьте хирте ĕçлетчĕç, юлнă пучахсене пуçтаратчĕç.

Аслă классенче вĕренекенсене (5-7-мĕш клас­сем) яланах колхоза пулăшма тиветчĕ, мĕншĕн тесен кол­хозниксем ĕлкĕрейместчĕç, кĕркунне вара ялта ĕç нумай, сивĕсем пуçланиччен пĕтĕмпе пухса кĕртме ĕлкĕрмелле.

Вĕренекенсем сахăр кăшманĕ тата çĕрулми кăларма çÿретчĕç. Вĕсене, яланхи пек, октябрьте çеç кăларса илетчĕç. Хăшпĕр чухне юр ир çăватчĕ, вара пирĕн те çĕрулмине юр айĕнчен пухма тиветчĕ.

Шкул ачисем çаплах кĕлтесене капансем патне турттаратчĕç. Ĕç вăйĕ çитмен пирки пăрçана сентябрь­те пухса кĕртетчĕç. Эпир, тăваттăмĕш-улттăмĕш классен­че вĕренекенсем, хирте пăрçа тунисене пухса çÿреттĕмĕр. Пăрçа хирĕ питĕ çумлăччĕ, çумкурăксем пиртен çÿллĕрехчĕ. Анчах эпир пăрçа тунисене тăрăшса шыраса тупаттăмăр, вĕсенчен пысăк мар купасем тăваттăмăр. Унтан вĕсене пухса капана хываттăмăр. Аслă клас­сенче вĕренекенсем (5-6-мĕш классем) хĕлле уроксем хыççăн тата вырсарникун хире каятчĕç, унта кĕреçепе виçĕ-тăватă метр вăрăмăш юр «паккусĕсем» купалатчĕç. Çавна шахмат йĕркипе тумаллаччĕ. Çапла хирте юр тытаттăмăр. Хĕлле кашни вырсарникун тенĕ пек лаша кÿлсе урамсемпе ирт­се тухаттăмăр, ещĕксене кĕл пухаттăмăр. Çак паха удо­бренине колхоз ампарĕсене пушататтăмăр, çуркунне хир­сенче сапалаттăмăр.

Вăрçă çулĕсенче хĕвелçаврăнăша ноябрь уйăхĕнче алăпа пухса кĕртеттĕмĕр. Пуçĕсене тат­са ытампа çунашка патне йăтаттăмăр. Хăмаран тунă пысăк валашкара хĕвелçаврăнăшне урапа таптаса иреттĕмĕр. Пулса тăнă массăна сушилкăна илсе каятчĕç.

Пуçламăш классемшĕн вĕренÿ çулĕ майăн 20-мĕшĕнче вĕçленетчĕ, 5-7-мĕш клас­сенче вĕренекенсен экза­менсем пуçланатчĕç, вĕсене тăваттăмĕш класран пуçласа памаллаччĕ. Пилĕк предмет­па – вырăс чĕлхи, тăван чĕлхе (сăмах вĕççĕн тата çырулла), арифметика – параттăмăр, çиччĕмĕш класс пĕтерекенсем (çичĕ çул вĕренмелли шкул) – 11 предметпа (вырăс чĕлхи, чăваш чĕлхи (сăмах вĕççĕн тата çырулла), алгебра, гео­метри, физика, истори, СССР Конституцийĕ, географи, зоо­логи). Экзаменсене пурте мар параятчĕç, кашни класран икĕ-виçĕ вĕренекен иккĕмĕш çула юлатчĕ.

Вĕренме йывăрччĕ, мĕншĕн тесен учебник­сем çителĕксĕрччĕ. Çавăнпа пире, пиллĕкмĕш клас­ра вĕренекенсене, истори­пе конспект çырма тиветчĕ, 6-мĕш класран пуçласа вара физикăпа, географипе, СССР Конституцийĕпе конспек­тсем çыраттăмăр. 4-7-мĕш классенче музыка, рисовани урокĕсем çукчĕ. Вĕсем вырăнне пуçламăш çар вĕренĕвĕччĕ, эпир унта винтовка затвор­не сÿтеттĕмĕр, противогазпа тĕрĕс усă курма вĕренеттĕмĕр. Кашни вĕренекенĕн килте тунă йывăç винтовка пурччĕ. Эпир çав винтовкăсемпе стройпа çÿреттĕмĕр. „На плечо!”, „К ноге!” тата ытти командăсене пурнăçлама хăнăхаттăмăр. Каш­нин пилĕкĕнчен йывăç кĕреçе тата хăй тунă гранатăсем çакăнса тăратчĕç. Ура çинчен те, выртса та граната ывăтма вĕренеттĕмĕр. Çав йывăç кĕреçепе хĕлле кашни хăйне валли окоп чаватчĕ.

Пуçламăш классенче юрă тата рисовани урокĕсем ирттеретчĕç. Ачасем иккĕмĕш класран пуçласа А. Сурковăн „Конармейская”, С. Алымовăн „Партизанская”, М. Попован „Гулял по Уралу Чапаев-герой” юррисене, „Из-за леса, из-за гор вышла ротушка солдат” вырăс халăх юррине юрлатчĕç. Эпир çав юрăсене халĕ те юрлатпăр, манмастпăр. Вăрçă вăхăтĕнче çĕнĕ çул елки лартмастчĕç. 1950-мĕш çулсем хыççăн çеç шкулсенче елка капăрлатма пуçларĕç.

1-мĕш пайĕ: https://aur-vesti-ch.rbsmi.ru/articles/kalavsem/Tilri-patt-rl-h-inchen-643141/

2-мĕш пайĕ: https://aur-vesti-ch.rbsmi.ru/articles/obshchestvo/Tilri-patt-rl-h-inchen-647848/