Чулкасри çуркунне

Ачасем, ывăнмасăр ĕçлĕр! Кăшманĕ шултра пултăр. Сахăр пулсан малашне те мороженăй çийĕпĕр-ха, — терĕ пĕр кĕтмен çĕртен пурне те савăнтарнă хĕрарăм, машина ăшне вырнаçса. Пылак çимĕçпе сăйланă ырă çынна ачасем паянхи çанталăк пекех ăшă кулăпа ăсатрĕç.

Вар урлă каçиччен Галина машинине чарсах кăшман уйĕ çине тепре пăхса илчĕ. Çак 100 гектарлă лаптăк ăна халь кăткă тĕмине, шутсăр пысăк кăткă тĕмине аса илтерчĕ: пĕр хĕрринчен тепĕр хĕрне, пĕр вĕçĕнчен тепĕр вĕçне çити çын хĕвĕшет. Урайне пĕр тикĕс сапаласа янă пăрçа тейĕн: куçать, утать, чупать, йăшăлтатать. Ĕçлет эппин ял халăхĕ, пурăнать эппин Чулкас. Çак чĕрĕ ӳкерчĕк хĕрарăм ăшенче таçта шалта ăшă-ăшă туйăм, чĕринче çутă-çутă ĕмĕтпе шанчăк çуратрĕ. Çав вăхăтрах хăй кăна пĕлекен, чухлакан тунсăх туйăмĕ те хăй çинчен систерчĕ. Халех Елена Елюковăна курас, ăна хăй çумне пăчăртаса ачашлас, икĕ аллинчен тытса хĕр ачан тĕпсĕр кăвак куçĕн тарăнăшне путас килчĕ. Кăшман уйне çак тĕллевпех çитнĕччĕ вăл. Кĕтнĕ тĕл пулу пулса иртеймерĕ кунта. Ялти пухуран вара та курман ăна. Шутсăр курас килсен те. Каламалли пур. Ăс парса вĕрентес килни те хистет курнăçма. Йăнăш утăм тăвасран асăрхаттарас килет. Хăй шăпах ун ӳсĕмĕнче йăнăшрĕ мар-и? Халĕ çакăншăн, çав йăнăшшăн, те тарăхмалла, те савăнмалла — хĕрарăм хăй те пĕлсе çитереймест. Чылай çулсем иртнĕ, пурнăç чиперех майлашăнса кайнă хыççăн нимĕн тарăхмалли те çук пек. Пурпĕрех асăрхаттарас килет ун Еленăна.

Тырă пуссинчи тусанлă çулпа кашни шăтăк-путăка шутласа чупать ял еннелле таçти çĕршывра туса кăларнă машина. Хыççăн çĕкленекен шĕвĕ тусан часах каялла çул çине майĕпен лăпчăнать. Тата кам та пулин килсе хускатиччен-çĕкличчен ĕнтĕ. Пуçри шухăшсен çăмхи те çаплах. Тĕкĕнмесен сӳтĕлмест. Пĕр сӳтме пуçласан вара... Хирти кукăр-макăр та тусанлă çулпах танлаштарас килет ăна, шухăш çăмхине. Тусанлă, лакăм-тĕкĕмлĕ вырăнсем те пулнă çав çамрăк хĕрарăмăн хальлĕхе вăрăм та мар пурнăç çулĕ çинче...

... Экзаменсем пĕтнĕччĕ. Аттестат илесси кăна юлнă. Балра ташлама кĕпе те хатĕр. Вуннăн вĕренсе тухрĕç çав çул шкултан: ултă хĕрпе тăватă каччă. Инкеке-ши, телее темелле-ши, шăпах вĕренсе тухакансен балĕ пулмалли кун Костя Краснов салтакран таврăнса çитрĕ. Салтакран вăл Галина патне темиçе çыру та янăччĕ-ха. Анчах вĕренсе пĕтермесĕр юрату вăййине хутшăнмасса сăмах панă хĕр унăн пĕр çырăвĕ çине те хурав памарĕ. Çакă пулчĕ те каччăпа хĕр васкавлăн тĕл пулмалли сăлтав.

— Ма хуравламарăн ман çырусене? — хĕр умне çитсе тăчĕ Костя таврăннă кунах.

— Шкул пĕтермесĕр юрату çырăвĕсем çырса ларас килмерĕ, — татăклăн илтĕнчĕç Галя сăмахĕсем.

— Халь пĕтертĕн-и ĕнтĕ вĕренсе? — хĕре тӳрех ыталама хăтланчĕ салтак.

— Пĕтертĕм. Анчах аттестат илмен-ха. Паян илмелле. Сана та чĕнетĕп сыв пуллашу каçне, — пĕр шутламасăр-тумасăр персе ячĕ хĕр ача.

Виçĕ çул каярах кăна çак шкултан вĕренсе тухнă, паян кăна салтакран таврăн çамрăка пĕрле савăнма чĕннине хирĕçлекен пулмарĕ. Ара, пĕрле вĕренĕ шкулшăн, тус-юлташĕсемшĕн икĕ çул тунсăхланă салтака мĕнле чыс-хисеп тумăн-ха? Кĕрекере пĕрлех ларчĕç, юрларĕç, ташларĕç çамрăксем. Юлашкинчен шкул хыçĕнчи вăрмана та пĕрлех çитрĕç. Тантăшĕсенчен хăш вăхăтра тата ăçтарах татăлса юлнине те сисмерĕ ун чухне Галя. Ара, Костя утма та памасть, чарать ыталама, чуп тума тытăнать. Вăл, хĕрсемшĕн тунсăхласа çитнĕскер, юриех пӳлсе юлнă пулас. Чылай утнă-çӳренĕ хыççăн Костя сĕннипе çула урлă йăваннă парка ăвăс вулли çине ларса канма шутларĕç хĕрпе каччă. Ыталашса та чуптуса ларнă май вăрăм та çăра курăк ăшне епле шуса аннине хăйсем те сиссе юлаймарĕç апăршасем. Хĕрсемшĕн тунсăхланă салтак вĕри тутисене кăна мар, ик аллине те ирĕке ячĕ. Халиччен каччă ытамĕнче пулса курман Галина леш мĕнлерех шухăш тытнине тавçăрса илчĕ, анчах каярах юлчĕ: хĕрĕн икĕ ури хушшййĕ хĕсĕнсе кĕнĕ Костя кăшкăрма мар, сывлама та памарĕ, пĕр вăхăтрах аллисемпе те кала-ма çук пăравур ĕçлерĕ... Пулчĕ вара мĕн пуласси. Çамрăксен сассисем çывăхрах илтĕнме пуçласан тин сиксе тăчĕç хĕрпе каччă. Çул каллех шкул картишнелле выртрĕ. Çав каç салтак тек Галя çумне пырса çулăхмарĕ. «Çыру çырманшăн тавăртăм, тумаллине турăм, ĕмĕтĕме пурнăçларăм», — терĕ пулас. Тутлă эрех хăвачĕпе самаях минренĕ хĕр мĕн пулса иртни пирки пит шухăшласшăнах пулмарĕ. Ун шучĕпе, хăçан та пулин пĕрре каччăпа хĕр хушшинче пурса иртмеллех ун пекки. Çавă кăна. Нимĕнле усал ĕç те туман. Çавă кăна мар иккен. Каччăпа хĕр вăхăтсăр та ăнсăртран çывăхланни çамрăк хĕршĕн йĕрсĕр, пĕр паллăсар çухалмасть иккен. Хăй йывăр çын пулнине пĕлсен тин Галина пуçне ярса тытрĕ. Халĕ ĕнтĕ никампа калаçма та, канашлама та пĕлмерĕ. Костя та тек унпа тĕл пулусем шырамарĕ. Тĕрĕс, пĕррехинче клубран чĕнсе кăларчĕ хĕре ни ура ни ӳсĕр мар каччă, хăйпе пĕрле уçăлса çӳреме чĕнчĕ. Килĕшрĕ Галя. Тинех пĕтĕмпех каласа паратăп тенĕччĕ вăл ун чухне, анчах каласси пулмарĕ: пĕрремĕш тăкăрлăка çитсенех лешĕ хĕре, чуп тăвам пекки пулса, такамсен хӳми çумне йăвантарчĕ, вăрманта тутаннă кучченеçе аса илсе, тăпăлтармах тытăнчĕ. Сассăр чĕвсĕр тытăçу пуçланчĕ хĕрпе каччă хушшинче. Тем вăхăта Костян хăлха çунати хĕрĕн çăварне кĕрех кайрĕ, çивĕч шăлсем хушшине лекрĕ. Шатăрт тутарчĕ хĕр хăй мĕн тунине сисмесĕрех. Арçынла мар хăрушшăн çухăрса ячĕ Костя. Ура çине сиксе тăрса аллипе хăлхине ярса илчĕ.

— Пĕтертĕн хăлхана! — пĕшкĕнсе ларсах тем шырама тытăнчĕ хăй.

Çак вăхăтра тин Галя хăйĕн çăварĕнче темĕскер пуррине сисрĕ те ăна çавăăнтах сурса кăларчĕ. «Пуçтар хăлху пулсан!» — терĕ те килнелле çиçĕм пек вĕçтерчĕ...!

Суран ыратнипе, янахпа мăй таврашĕ пĕçере-пĕçере кайнипе каччă саманрах урăлнă пек пулса кайрĕ, клубалла чупрĕ. Ни кулма, ни макăрма аптранă тусĕсем, машина тупса, Костяна çавăнтах больницăна илсе кайрĕç, вăскавлă пулăшу тухтăрĕ патне илсе кĕчĕç, инкек пирки каласа пачĕç.

— Хăлха татăкне парăр-ха, — куллине пытараймарĕ тухтăр, — халĕх çĕлесе хурăпăр!

Каччăсем пĕр-пĕрин çине пăхса илчĕç.

— Костя, хăлху ăçта?

— Çук хăлха. Лерех юлнă. Тупаймарăм.

Машинле каялла яла çитме тиврĕ. Фарăсемпе çутатса, хăлха таткине курăк хушшинче шыраса тупрĕç, тепĕр çур сехетрен ыйхăлама пуçланă тухтăр умне тепĕр хут çитсе тăчĕç. Хăлха татăкне çĕлессипе операци чиперех иртрĕ.

— Ах, Константин, ах, Краснов, — терĕ тухтăр çамрăка хĕрхеннĕ пек пулса, — халĕ ĕнтĕ эс Краснов мар, Безухов пулса тăтăн. Пьер Безухов çинчен вуланă-и?

— Вуланă.

— Ыран ирпе врача килсе курăнма ан ман...

Хут çинчи Константин Краснов кут хыçĕнче хăйĕн чăрсăрлăхне пула Костя Безухов пулса тăчĕ. Хăлхине кам çыртса татнине хăй пурпĕрех никама та пĕлтермерĕ, такамсен чăрсăр йытти çине ячĕ... Хăлха çунатти хăй вырăнĕнче майĕпен ӳт илчĕ, анчах унчченхи пек тӳрĕ сыпăнмарĕ. Айккинелле кăнтарса тăракан пулчĕ, ĕмĕр асăнмалли паллă евĕр юлчĕ. Çакăн хыççăн хĕрсенчен шикленерех çӳреме пуçларĕ кукăр хăлха хуçи Костя Безухов. Вăхăта сая ямасăр вĕренме шутларĕ, Çтерлĕри совхоз-техникума кайса кĕчĕ. Вĕренсе килсенех пăртак тракторпа ĕçлерĕ те часах механика лартрĕç, каярахпа — бригадира. Халь ĕнтĕ темиçе çын ĕçне те туса пырать. Арăмĕпе пĕрле хĕрпе ывăл ӳстереççĕ. Тахçан çак çын Безухов хушаматпа çӳренине халь аса илекен те çук. Ара, ялти, колхозри пĕртен-пĕр пуçлăха кирлĕ мар çĕртен кӳрентерни ырри патне илсе çитерес çуккине пĕлсе тăраççĕ пулас. Хăйне майлă турă та, патша та вăл халь Чулкасра. Çакна та каласа хăварасшăн. Ялта хăйĕнчен тăван хĕр ӳснине Краснов-Безухов паян кунчченех пелмен те пĕлмест те. Пĕлесси те паллă мар. Пĕлекен те çук тени суйни пулĕччĕ. Хăйĕнсĕр пуçне тата икĕ çын пĕлет ялта Галинăн хӳхĕм хĕр ӳссе çитĕннине.

... Хăйĕн инкекне Галя хăйсене нихăш енчен те тăван тивмен, ветеринари фельдшерĕ пулса ĕçлекен Зинаида Николаевнăна каласа панăччĕ. Мĕншĕн шăпах ăна — хăй те пĕлмест. Хăйĕн чĕрин суранĕ пирки унăн кама та пулин пĕлтермелле пулнă-тăр çав. Меллĕ саманчĕ те килсе тухнăччĕ: ĕни чирлесе ӳкрĕ. Кĕтĕве ямарĕç. Тракторпа ĕçлекен ашшĕ ирпе ĕçе каяс умĕн арăмне хытарсах каларĕ:

— Ветеринарсене кайса калăр. Хăшĕ те пулин ĕнене килсе пăхтăр. Кайри ури çине пусайманнине куратăр вĕт. Ман ферма тăрăх çӳреме вăхăт çук...

Кăшман патне васкакан амăшĕ вара çак сăмахсене хĕрне каласа хăварчĕ.

— Комплекса Çинук аппу патне кайса кил. Ĕнене килсе пăхтăр. Кайри хăрах ури çине пусайманнине куран вĕт. Ман ферма тăрăх çӳреме вăхăт çук. Кăшмана чупмалла, халех автобус каять.

Зинаида Николаевна фермăрах пулчĕ. Пĕр-пĕр ĕçлĕ çын пек «вăхăт тупсан пырăп» тесе ăсатмарĕ вăл хĕре, унпа пĕрлех чирлĕ выльăха пулăшма çитрĕ. Хăйĕн пĕчĕк арчине те хăвармарĕ. Ĕнен урине ăшă шывпа çурĕ, укол тунă хыççăн Галина тухтăра пӳрте чей ĕçме чĕнчĕ. Турткаланса тăмарĕ Çинук аппа. Аллине супăньпе çурĕ те сумкки-мĕнĕпех чĕннĕ çĕре кĕчĕ. Сĕтел çине мĕн кирлине хатĕрлеме ĕлкĕрнĕччĕ ĕнтĕ. Гальăран вунă çул енне анчах аслăрах хĕрарăм хăйĕн ĕçĕ, килти пурнăçĕ çинчен пĕтĕмпех каласа пачĕ. Ĕçĕ килĕшет иккен. Ун ĕçĕпе фермăра ĕçлекенсем те, ял çыннисем те кăмăллă. Çакă савăнтарать ăна. Пĕлтĕр ту хушшинчен кӳрсе килсе лартнă çĕнĕ пысăк пӳрчĕ ăшă пулать иккен. Упăшки те, зоотехникра вăй хураканскер, ытти чылай арçын пек, ĕçкĕпе аташмасть, пирус туртмасть. Май çитнĕ таран телейлĕ пулма çамрăк мăшăра пĕр япала кăна çитмест: ача çук. Сăлтавĕ — Осип Олеговичра. Сипленсе те вĕрӳçĕ карчĕксем патĕйче те пулнă — усси-пайти кăна пулман. Халĕ ĕнтĕ пĕр пепке, тин çуралнине, усрама илесси пирки шутлаççĕ.

— Кунта хăратаканни пур çав, — чей куркине сĕтел çине лартсах малалла калать выльăх тухтăрĕ, — темле атте-аннерен çурални лекет. Чирлĕ-чĕрлĕ амăшĕнчен çуралнă пепке çирĕп сылăхлă çитĕнессе шанма çук. Алкашсемпе наркомансем сахал мар халь. Вĕсем те ача çуратмасăр пурăнмаççĕ пуль. Ытларах çавăн пекисем пăрахаççĕ те пепкисене. Çапла тем те шутласа каятăн та усрава илес шухăш сĕвĕрĕлет. Ашшĕпе амăшĕ иккĕш те çамрăк та ырă çынсемех пулнине пĕлес пĕр тăхтаса тăмасăр илсе таврăнмалла анчахрах тĕнчене килнĕ пĕр-пĕр чун пĕрчине, — чей куркине ӳпĕнтерсех хучĕ Зинаида Николаевна. — Çук вĕт, памарĕ хамăра ача чунĕ. Мĕн чухлĕ йăлăнсан та парас темерĕ. Питĕ кирлĕччĕ.

— Ак мана пĕр ыйтмасăрах пачĕ. Пĕр кирлĕ мар çĕртенех пачĕ, хăй те симесĕрех патлаттарса хучĕ Галя.

— Ан шӳтле-ха эс те пулин, Галя. Пиртен кулма ан хăтлан-ха. Эп санпа чун ыратнăран калаçатăп. Сан шӳтлесе пултăр. Вăтăра çитсе пыратăп-çке.

— Ил ман ачана усрава, — хальхинче хĕрарăм çине пăхмасăр каларĕ ĕнерхи шкул ачи.

— Паян çуратсан, тупата, паянах илсе кайăттăм, — кайма тесе пулас, ура çине тăчĕ ветеринар. Хăйĕн сăмахĕсенчен хăй тĕлĕннипе çавăнтах кулса та ячĕ.

— Чăнне калатăп, Çинук аппа. Йăнăшрăм эп. Улталантăм.

Зинаида Николаевна Галя çине пăхса тăчĕ-тăчĕ те вырăнне каялла лаках ларчĕ. Хăй çаплах хĕр çинчен куçне илмерĕ-ха. Те хĕрхенчĕ вăл умри хĕре, ăшра кăна ăмсанчĕ. Сăнĕпе нимĕн те палăртмарĕ.

Халĕ ĕнтĕ шӳтле-мĕнле калаçасси пĕтрĕ. Галя куркасене тепĕрхут чей тултарчĕ. Чылай калаçрĕç вĕсем. Вăрттăнлăх пирки Зинаида Николаевна упăшкисĕр пуçне никама та пĕлтерме юраманнине алă тытсах çирĕплетрĕç. Çапла варя Галя «таса хĕр», Çинук «йывăр çын» пулса уйрăлчĕç.

Иккĕн-виççĕн вăрттăн калаçнипех тĕнчере тăрук нимĕн те улшăнмасть. Пурнăç малаллах пырать. Амăшĕн варĕнче пепке те майĕпен чăмăртанать, аталанать ашшĕпе амăшĕ патне çутă тĕнчене тухассишĕн тапаланма пуçлать. Колхоз напраленийĕпе кайнă Чулкас хĕрĕ Галина Петрова Ĕпхури ял хуçалăх инстшутĕнче экономиста, колхоз укçи-тенкине шутлама вĕренет. Ĕнерхи салтак Костя Краснов Çтерлĕри совхоз-техникумра механик профессине алла илме тăрăшать.

Зинаида Николаевна çаплах колхоз выльăхĕсемпе ял çыннисен чĕрлĕхне сиплет. Анчах юлашки вăхăтра ялта ун пирки кĕç-вĕç анне пулма хатĕрленни çинчен сас-хура çӳрет. Ара, çуртне-йĕрне тĕпрен çĕнетрĕç, ача пирки шутлама та юрать терĕç пулас. Тепĕр уйăх çурăран вăтăра çитсе пыракан хĕрарăм хăйĕн малтанхи ачине Ĕпхӳ больницинче çулне кура мăр чиперех, çăмăллăнах çуратни, эрне иртсен Осип Олегович арăмĕпе хĕрне колхоз «Волгипех» илсе таврăнни çинчен ял халăхĕ чи пысăк çĕнĕлĕх вырăнне хурсах ир те каçчен калаçрĕ. Ара, мăшăрланнăранпа 6-7 çул та иртнĕ-çке. Лешсен явап хатĕр: «Çĕн çурт лартмасăр çуратас темерĕмĕр». Хĕрне Елена тесе çыртарнă иккен. Елюк Лена... Мĕнле килĕшет, çапла чĕнме пулать. Янравлă та. Хулара вĕренекен Галя студенткăна çĕнĕ кайăкăм хĕресне амăшĕ тунине те çийĕнчех пĕлчĕ ял халăхĕ. Хула чиркĕвĕнче тĕне кĕртнĕ-çке пепкине партире тăман ветеринарпа зоотехник. Ял çынни тенĕ ĕнтĕ. Лешĕ хирĕçлемен, институтран кăларса ярасран шикленмен пулать. Уншăнах кăларса та ярас çук пуль-ха. Кам камăн хĕресне амăшĕ те хĕресне ашшĕ пулнине пĕлсе пĕтер. Вĕсен ячĕ ниçта та çырăнмасть. Çавăнтанпах вăл Ленăна «хĕрĕм» тесе кăна тăрать иккен. «Ман хĕр ку» тенине те пĕрре мар илтнĕ. Пĕчĕк чун калаçма вĕренсе пынă вăхăтранпах хĕресне амăшне те «анне» тесех чĕнет-мĕн. Яла çитсенех васкать Галя хĕресне хĕрне курма. Теттесемпе, тутлă çимĕçпе савăнтарать хĕр пĕрчине. Халĕ вара ăна хĕр пĕрчи тесе калаймăн. Зинаида Николаевна лайăх пăхнипе чир-чĕр мĕнне пĕлмесĕр, сывлăхлă ӳсрĕ, хĕр шутне кĕчĕ тесен те юрать халь. Шăпах çакă, «хĕр шутне кĕни» канăç памасть те ĕнтĕ «хĕресне амăшне». Хам пек ан йăнăштăрччĕ, ан улталантăрччĕ тесе канăçсăрланать вăл. Ăна ялан куç умĕнче тытас килет. Анчах ун пек тума çук çав. Ак паян та Галина Филипповна ачасем ĕçленĕ çĕре Ленăна курасшăнах килнĕччĕ. Пулмарĕ унта. Шкул пĕтерсе тухакансем ĕçлемеççĕ иккен. Хăйсен вăхăтĕнче те çаплах пулнă. Тем манса кайнă кун пирки. Экзаменсене хатĕрленни те, консультацире пулни те питĕ кирлĕ шкул пĕтерекен çамрăка. Ленăна хулари пединститута кĕртес шут та пур-ха ун. Анчах Çинук аппапа Уçăп пичче хăйсен çулĕпе ярасшăн пулни те сисĕнет. Ял хуçалăх академине ярас пек калаçаççĕ. Çапла, халь аслă шкулсен ячĕсене те улăштарса пĕтерчĕç. Юлашки сăмаха Елена Елюкова сăвăç хăй калĕ. Елюкова хушма ята вăл редакцире ĕçлекенсем сĕннипе йышăннă иккен.

Выльăх çук тăк, ветеринарпа зоотехник валли те ĕç çук. Çинукпа Уçăп çухалса каймарĕç, хăйсен вăйĕпе лавкка уçрĕç. Ял çыннисене кирлĕ тавар кӳрсех тăраççĕ. Çинук лавккаран татăлмасть. Ăçта та пулин çитмелле пулсан ун вырăнне Лена йышăнать. Олег тавар кӳрсе тăрассипе ĕçлет. Лавкасăр пуçне Çинукпа Уçăпшăн акă мĕн пайталлă килсе тухрĕ: ял çынни выльăх чылай усрать халь. Выльăх та, çын пекех, чирлемесĕр пулмасть. Кам патне каймалла пулăшу ыйтма? Смирновсем патне чупаççĕ. Пулăшаççĕ упăшкипе арăмĕ. Ĕлĕкхи пек мар халь — укçалла. Самани çавнашкал. Укçи эмел туянма кирлине кашниех ăнланать. Смирновсем шутланă тăрăх, пысăк ялта выльăх тухтăрĕ валли ĕç яланах пур.

Смирновсен «Çинук» лавкки тĕлне çитсен Галина Филипповна сылтăмарах пăрăнчĕ те машинине чарчĕ. Лавккара никам та çук пулас. Лена лавкка умĕнчи ещĕк çинче кĕнеке вуласа ларать. Иномарка килсе чарăнсанах хĕр кĕнекине алăран ямасăрах машинăран тухнă амăшне ыталаса илчĕ.

— Анне! Анне! — чĕвĕлтетрĕ вăл пĕчĕккĕ чухнехи пекех ачашланса. —Паçăр эс иртсе кайнине куртăм эп. Чарăнмарăн, — юлашки сăмахне кӳреннĕ туйăмĕпе вăраххăн сăрхăнтарчĕ хĕр.

— Эсĕ те ытти ачасемпе пĕрле кăшман уйĕнче пулĕ тесе шутларăм эпĕ, унта васкарăм. Саншăн тунсăхланипех. Эс экзаменсем панине мансах кайнă эп.

Тепĕр сехетрен консультацие çитмелле.

— Унччен вăхăт пур-ха, — савăннă пек пулчĕ Галина Филипповна, — ларсах калаçар-ха.

— Халăх кăшманра. Лавккана килекен сахал. Ирпе ĕçе кайнă чухне тĕрлĕрен шыв та сĕткен чылай туянаççĕ. Çанталăкĕ шăрăх та. Атте Çтерле шыв илме кайнă-ха. Анне фермăри пăрусене темле чиртен укол тумалла терĕ. Кĕтӳ хăваласанах унта тухса кайрĕ. Колхозăн хăйĕн ветеринар çук. Аттепе анне пулăшаççĕ. Ванюшкин ахаль тумăп тет. Аттене ĕççи вăхăтĕнче халăха эрех сутма хушман-ха вăл.

— Ванюшинăн унашкал ирĕк те пур-им? — юриех ыйтанçи пулчĕ Галина Филипповна.

— Мĕн ирĕкĕ пултăр? Мĕн те пулин сутма указ-приказ кăларсах чараймасть вăл. Сĕнме кăна пултарать. Мĕн сутма юранипе юраман таварсен списĕкĕ пирĕн. Кăçал капла та эрех питех ыйтмаççĕ. Унччен укçисем çук чухне кивçен ыйтса тарăхтаратчĕç.

— Ку сирĕншĕн майлах мар вара. Тавар çаврăнăш чакать, — сутуçсен хутне кĕнĕ пек каласа хучĕ хулара хăй те çак ĕçпе çыхăннă хĕрарăм.

— Ун вырăнне шыв, тĕрлĕрен сĕткен нумай илеççĕ. Чăнах, шыв пекех юхам шăрăхра шыв. Тепĕр чухне Ванюшин хăй, трактористсем валли тесе, темиçешер кĕленче иле-иле кайни те пулать...

Хĕрĕ çĕнĕ председатель ятне çине-çинех асăнни амăшне шухăшлаттармасăр тăма пултараймарĕ: «Юратса пăрахман-ши Лена çамрăк председателе?» Пулма та пултарать. Анчах кунта, Лена каланă пек, указ-приказпа хушма та, чарма та çук. Каччине тиркеймĕн. Çамрăк вăхăт пулас тăк, Галина ăна хăй те юратса пăрахмалла. Ленăшăн аслăрах курăнать Валерий. Ленăн халь вĕренесси çинчн шутламалла. Професси илмелле. Каччă пирки шутлама тăхтаса тăрсан та юрамалла. Анчах «ăна ан юрат, çакна юрат» тесе епле калăн-ха? Чĕре вăл кама суйламаллине хăй пĕлет.

— Ванюшин кĕркелет-им лавккана? — сылтăм аллипе хĕрне хăй çумнерех пăчăртарĕ амăшĕ.

— Иртсе çӳренĕ чух çула май кĕркелесе тухать. Тавар туянмах мар Туртмасть вăл. Ĕçмест. Пируспа эрех кăсаклантармаççĕ ăна.

— Эппин ма кĕркелет-ха?

— Ытларах атте пирки ыйтать вăл.

— Санпа кăсăкланмасть-и? — хĕрне пиçсе çитнĕ панулми пек питĕнчен чăпăрт тутарчĕ Галина Филипповна.

— Анне, унашкал чир ермен-ха мана, — пуçĕпе амăшĕн кăкăрне сĕртĕнчĕ сутуçă. — Çитменнине, Валерие кăсăклантараканни урăх пур.

— Кам-ха вăл?

— Таня Ларина. Администраци ĕçĕсен управляющийĕ. Шкулта вĕренне чухнех туслă пулнă вĕсем. Пĕр класра вĕреннĕ.

— Юрĕ, хĕрĕм, юрату темине эп ытахаль пек кăна хускатрăм.

— Тани вăл Валерие хăй çыпăçать. Ара, ун качча кайма çул çитнĕ-çке. Илес текенисем те пулчĕç ăна. Хăй тиркет. «Валерисĕр пуçне никама та качча тухмастăп» тенĕ пулать — амăшĕ хускатнă ыйту хăйĕншĕн те ют пулманнине систерчĕ Елена Елюкова.

Шăп çав вăхăтра Культура çурчĕн кĕтессинчен председателĕн çутă сарă «Жигулийĕ» яланхилле майĕпен шуса килсе тухрĕ.

— Çылăхсăр та çак Валери. Сăмах çинех килсе тухрĕ, — председатель манине çийĕнчех асăрхарĕ çамрăкки. Çавăнтах ятуллах выртакан кĕлине унтан кунтан турткаланçи пулчĕ, çамки çине усăннă çӳç пайăркине сиререх хучĕ. Председатель вырăн-вырăн таçта лексе шăйăрăлнă, лапчăннă, пĕлтĕр çулталăк çурăри пĕр вăкăр парса туяннă машинине иномаркăпа юнашар пырса тăратрĕ. Те юриех çапла турĕ. Машинăран вăр-вар тухрĕ те, малалла пĕр утăм та тумасăр, юнашар ларакан хĕресне хĕрĕпе хĕресне амăшĕ çине пуçне чалăштарсах пăхма тытăнчĕ.

— Çывăхарах килме хăратăн-им? — шăтарасла пăхнине тек чăтаймарĕ çамрăкки. — Никама та çыртмастăп. Кил, лар, кан.

— Ларса канмалăх ывăнман-ха, — малалла ярса пусрĕ председатель. — Эсир çапла юнашар калаçса ларнине пуçласа куратăп та тĕлĕнсех кайрăм: никам та сире хĕресне амăшĕпе хĕрĕ тесе калас çук. Йĕкĕрешсем темесен те аппăшĕпе йăмăкĕ теме пулать. Пӳсипе те, сăн-питпе те çав тери пĕрешкел вĕт-ха эсир!

— Килпетсĕр тесшĕн-и? — кулăпа çиçсе ыйтрĕ Галина, Ленăна хăй çумнерех пăчăртаса.

— Хăшĕ аслăрах, хăшĕ кĕçĕнрех пулнине те уйăрса илеймĕ пĕлмен çын.

— Иксĕмĕр те тĕксĕм ӳтлĕ, иксĕмĕр те ырханкка. Прическăсем пĕрешкел ĕнтĕ, — каччă умĕнче чĕмсĕр пулас мар терĕ Лена.

— Валерий, лар-ха ман вырăна, — ура çине палт çĕкленчĕ хула майри. Каччă кĕттермерĕ, хĕрпе юнашар пырса та вырнаçрĕ, такам аппаратпа ӳкерсе илме хатĕрленнĕ пек, ик аллине те урисем çине хучĕ, пуçне кăшт каçăртарах тытса малалла пăхрĕ. Ик аллине кăкăрĕ умне хĕреслетсе тытнă Галина вара пăхса тăчĕ-тăчĕ те:

— Сире те пиччĕшĕпе йăмăкĕ теме пулать, — тесе патлаттарса хучĕ. Виççĕшĕ те ахăлтатса кулса ячĕç.

— Малтан çак юнашар ларакан икĕ машина çине, вара Ленăпа ман çине пăхăр. Ленăпа иксĕмĕр пĕр-пĕринчен манăн кивĕ «Жигулийĕм» сирĕн çуталса ларакан машинăр пекех расна. Вăл вĕр çĕнĕ иномарка, эп — 20 çул чупакан улттăмĕш «Жигули». Эп ку машинăна, унта-кунта тухса çӳреме пырĕ-ха тесе, пĕр вăкăрпа улăштарса илнĕччĕ. Запас пайсем туянса тепĕр вăкăр укçи пĕтертĕм. Çуран чупни мар. Ман умри председатель Иван Маркелович хир тăрăх тепĕр чухне «Беларуçпе>> çӳретчĕ. Хăш чух райцентра та каятчĕ. Больницăна та «Беларуçпех» леçнĕччĕ. Те юри çапла айкашрĕ Иван Маркелович. Хăй чухăнлăхне кăтартма хăтланчĕ.

— Валерий, колхоза пуйтар, вара çакăн пекки çине ларса çӳретĕн, — амăшĕн машини çине тĕллесе кăтартрĕ Лена.

— Унашкалли пирки, йăмăкăм, пире ĕмĕтленме те намăс. — Эпир санпа вăл мĕн хак тăнине те пĕлместпĕр.

— Хакĕ пур ĕнтĕ. Самаях, — председатель сăмахне тимлĕхсĕр хăварас мар терĕ чаплă машина хуçи, — çавах туянакансем те çук мар. Хулара чылай кун пек машина. Ĕмĕтленме юрать. Ĕмĕтленмелле те. Ак паян уйра пулса куртăм. Çуртрисем пĕр тикĕс шăтса тухнă. Кăшман уйĕнче лаппипех халăх кĕшĕлтетет. Ĕçлесшĕн çынсем. Ĕçлеççĕ те. Пĕлсе ертсе пыни кăна кирлĕ. Тата, паллах, шалу памасан никам та ĕçлес çук.

— Тĕрĕс калатăр, Галина Филипповна, — ларнă çĕртен тăчĕ Ванюшин, — ахаль никам та ĕçлемĕ. Ак кăшман калчисене çак эрнере сайралатса пĕтереççĕ. Ĕçленешĕн çийĕнчех парса татасчĕ тетĕп. Мĕнпе тӳлес? Эсир куçарса пани пĕтрĕ.

— Сывлăх пулсан укçа пĕтмест, Валерий, — председатель умне пырса тăчĕ Галина. — Калча сайралатнăшăн мĕн чухлĕ кирлине лайăх шутласа пăхăр. Тупăпăр укçине. Халăх шанать халь сана. Улталама юрамасть. Улталса пурăнни сивĕтереть çынна ĕçрен. Хамăра коммунизм çурчĕ пирки мĕн чухлĕ улталаса та илĕртсе пурăнчĕç. Çавăн чух никĕсĕ пулать, çавăн чух кăшкарне хăпартса çитеретпĕр, çавăн чухне вара пурăнма куçатпăр тесе сахал улталанă-и? Çакă та сивĕтрĕ çынна ĕçрен. Асăрхарăн пуль, лавкка умĕнче чылайранпа тăратпăр, эрех-сăра хыççăн килекен пулмарĕ. Аллине сăра кĕленчи тытнă çын та курăнмарĕ урамра. Халăх ĕçре пулни çинчен калать ку. Ĕçрен уйăрмалла мар халăха. Куллен ĕç тупса памалла.

— Ĕç нумай, Галина Филипповна, арçынсен пĕр ушкăнне витесенчен пĕрне юсама хушасшăн-ха. Ĕнесĕр май килмест. Сĕт вăл — куллен килсе тăракан укçа. Утçи çывхарать. Хамăн косилка пур. Косилкăпа кĕме кансĕр вырăн нумай пирĕн! Халăха çавапа кăларасшăн. Кукуруза акман. Сенаж та пулмасть кăçал. Утă ытларах хатĕрлеме тăрăшмалла пирĕн. Çаранĕ пур. Тĕрĕс, акнă курăк çук. Нумай çул ӳсекеннисем кивелсе çитнĕ. Çĕнĕрен акмалла пулать.

— Валерий, пурне те тăрук тăваймастăн.

— Ăнланатăп, Галина Филипповна, — янахне сăтăркаларĕ председатель. -Тата кăшман калчине апатлантарас ман килет. Гектартан 300 центнер таран пухса илес пулсан, кăшманçăсене тӳлеме те, колхоз валли те пулать сахăр. Сахăр вăл халь — валюта. Хĕвел çаврăнăшĕнче те шанчăк пур, — хăйĕн шухăшĕ çинчен йăлтах пĕлтересшĕн Ванюшин председатель.

— Ырра ĕмĕтленме, шанма пăрахмалла мар пирĕн. Эс хавхаланнине те ырлатăп. Халăха та çапла хавхалантарма тăрăш. Пĕччен нимĕн те тăваймăн.Хам енчен эп пулăшма сăмах панă иккен — пулăшăп. Ĕçлекен, тăрăшакан çынна пулăшма та кăмăллă. Ан ман: ку чухнехи патшалăх хăй ĕнси çинче никама татымасть. Ĕçе ăнтаракансене çеç алă тăсса парать. Хулара та панкрута тухакан предприяти сахал мар, — терĕ те Галина Филипповна, калаçу вĕçленнине систерсе машина уççине çавăркалама пуçларĕ. «Ман каймалла» тениех пулчĕ ку.

— Утçи вăхăтĕнче тепре çитетĕп! — машина алăкне уçсах хыпарларĕ хĕрарăм.

Лачакана путнă колхозшăн тăван хĕрĕ укçа-тенкĕ тăкаклани Хĕлип старкне нумай шухăшлаттарчĕ. Юлашкинчен тарăхмах тытăнчĕ вăл. Хăй ку тĕлĕшпе мĕн шутланине хĕрне пĕлтермесĕр тек чăтса тăраймарĕ çаплах хуралçăра тăрăшакан ашшĕ.

— Хальччен чăтрăм, хĕрĕм. Хушша-хуппа кĕрес мар терĕм, — аякран пуçларĕ хуралçă — эс хăвăн укçуна пĕр усăсăр тăкакланă пек туйăнать мана.

— Усси-пайти пулĕ-ха, — ашшĕ пекех лăпкăн калаçма тăрăшрĕ Галя. — Майĕпен ĕнтĕ. Чĕпсене кĕркунне шутлаççĕ тенĕ пек.

— Кунта хăшĕ-пĕри сан чĕппӳсене шутлама тытăннă та ĕнтĕ, — уççăнрах систерчĕ ватă çын.

— Мĕнле? Кам? — тимлĕрех пулма тăрăшрĕ Галина.

— Акана тухсанах сисрĕм: сан укçупа туяннă солярка хăш-пĕр карланкине сăмакун пулса юхса кĕме тытăнчĕ.

— Ма ярса тытмарăн?

— Час тыттарĕç! Хăвна хăлха чикки парса хăварĕç.

— Мĕн, солярка сутаççĕ-и? — çакăн пек йывăр вăхăтра хăйсене пулăшма вырăна хуманни тарăхтарсах ячĕ Галинăна.

— Çаплах килсе тухать. Эпĕ çирĕм пилĕк çул хушшинче тĕрлĕ тракторпа тĕрлĕрен ĕç туса курнă. Кашни трактор тăкакне мĕн чухлĕ солярка кайнине, унпа мĕн чухлĕ ĕç тума май пулнине компьютерсăр-мĕнсĕрех шутласа пама пултаратăп. Пирĕн Куршанак Петĕрĕ кунне икшер заправка тума тытăнчĕ. Механизаторсене шансах пĕтменнипе эп кăнтăрла та мехпарк çинчен куç илсех кайман. Асăрхасах тăратăп. Лере, хирти вăрман тăрăхĕнче, ăна тракторлă пĕр-пĕр фермер е урăх çын кĕтсех тăрать. Трактортан трактора куçараççĕ вара соляркăна.

— Солярки кам аллинче-ха? — пĕлес килет Галина Филипповнăн.

— Хуçа пĕрре ĕнтĕ пирĕн мехпаркра — Краснов Куçта.

— Хăйне куç кĕрет улталанине сисмест-ши вăл?

— Каларăм-çке эп ăна, эс горючи таврашĕпе тимлĕрех пул терĕм.

— Пĕтĕмпех çырса пырап тет. Перерасход пулсан айăплинчен тытса юлап. Грамне вăрлаймĕç тет. Мехпарк таврашĕнче аçунтан мĕн те пулин пытарма хĕн. Вăл ăçта мĕнле гайкăпа болт выртни таранах пĕлет. Шел, халь çав тепĕр чух питĕ кирлĕ пулакан вак-тĕвек япала та таçта кайса кĕрсе пĕтрĕ. Унччен кашни чӳрече янахĕ çинчех купаланса выртатчĕç. Халь кăнтăрла хунарпа шыраса та тупма çук. Элле çав фермер текеннисем тултара-тултара кайса пĕтерчĕç. Çĕрле те, хурал çук чухне, кӳршĕ ялсенчен те килетчĕç ухтарма-шырама. Хурала никам килесшĕн мар. Бесплат ĕçлес килмест. Чун чăтманнипе килĕшрĕм. Халь кашни болтпа гайка хаклă. Укçа парса илсен питĕ сисĕнет çакă, — хĕрне укçа тăкакласран питĕ асăрхаттарас килет ашшĕн.

— Халь те вăрлаççĕ-и вара?

— Пĕрре вăрра вĕреннĕ çынна хăнăхнă йăлинчен пистерме хĕн. Ун хул хушшине мĕн те пулин хĕстермеллех, сумкине мĕн те пулин чикмелле. Çакăн хыççăн тин çăмăллăн утса каять вăл. Тракторисчĕсем пĕр-пĕринне çаратни çитмест-ха, ыттисем те шăршласа çӳреççĕ мехпаркра. Чапай Петĕрне калап-ха.

— Унчченхи скотник-и?

— Çавă. Парк еннелле иртнине чӳречеренех курса юлтăм. Унталла утакан сахал мар-ха. Çапах, чим-ха, терĕм, ма каять-ха ку парка терĕм. Чун чăтмарĕ. Çынни шанчăксăр. Çитсе килес терĕм. Тракторсене унта гараж умне речĕпе лартса тухнă-ха. Мастерской кĕтессинчен пуçа кăларса кăна пăхрăм. Ман Чапай леш анлă профиллĕ механизаторăн Япшаровăн тракторĕ патĕнче тем тăвать. Йăлт та йăлт пăхкаласа илет. Питă пăравур хăтланать. Ик аллипе умне темскер тытрĕ те, çаплах ун-кун пăхкаласа, эп пытанса тăнă кĕтесселле килет. Питĕ хăвăрт утать хăй. Хамран хăварман ал туйине çĕклерĕм те кĕтесрен килсе тухасса кĕтетĕп.

— Стоп! — кĕтмен çĕртен сикрĕм тухрăм умне ал туйи çĕклесе.

Ман Петĕр çавăнтах тĕшĕрĕлсе те анчĕ. Чĕри начар ахăр. Сăмах та чĕнеймест. Япшаров тракторĕн топливо аппаратурине сӳтсе илнĕ иккен ку.

— Ăçта илçе каятăн аппаратурăна? — туяпа хăмсарса ыйтатăп çакăнтан.

— Япшаров патне.

— Кам хушрĕ?

— Хăй хушрĕ, Япшаров.

— Кунта эп хуралçă иккенне, манран ыйтмасăр пĕр тимĕр татки те илсе тухма юраманнине пĕлетĕн-и?

— Эс çĕрлехи хуралçă. Кăнтăрла хурал çук кунта.

— Çавăнпа вăрра килтĕн-и?

— Вăрă вăл çĕрле çӳрет. Кăнтăрлахи вăрă — вăрă мар.

— Тăр уру çине. Ăçтан кăларса илтĕн, çавăнта кайса ларт. Унсăрăн ĕç кайма пултарать. Çак япала мĕн хак тăнине пĕлетĕн-и?

— Мана Япшаров хушнă, — хăйĕннех перет вăрă.

Аппаратурăна вырăнне лартса хăтланнă вăхăтра курах кайрăм: Чапайăн йĕм тĕпĕ йĕп-йĕпе. Тем хушăра пирĕн хыçа Япшаров пырса тăнă. Эпир сисмен.|

— Трактор çарататăр-и? — хăлхана çурасла янранă сасă иксĕмĕре те шарт сиктерчĕ. — Ман аппаратура кирлĕ пулчĕ-и сире? — тукмак пек аллисемпе иксĕре те çухасенчен çавăрса та тытрĕ. Силле-силле пĕр-пĕрин çумне шанлаттарать анчах урса кайнă Япшар. Эсир ку ĕçе каварлашса тытăннă. Кайрăмăр кантура! — терĕ те «Беларусь» кабинине аран шăнăçакан çын урам тăрăх тăкăлтатарса та кайрĕ. Утнă май эп хамăн та йĕм тĕпĕ йĕпеннине туйса илтĕм...

— Эс аппаратурине сӳтсе илме Чапая ху каланă-çке, — ĕç-пуç пирки ăнлантарам пекки пултăм эп. — Кунта ман айăп çук. Вĕçерт ман алла. Намăс ан катарт ял-йыш умĕнче, — май пулсан ун умне ӳксе пуççапма та хатĕр хам.

— Эп хушрăм-и сана трактор сӳтме? — хальхинче ĕнсинчен çавăрса тытнă Чапай Петĕрне силлесе илчĕ тракторист. Лешĕ шарламарĕ.

— Эсĕ, Петĕр шăллăм, аппаратурăна вăрласа кайма паманшăн тавтăвас вырăнне мана чăн-чăн вăрă пек урам тăрăх çӳретĕн. Эс пынă чухне эп Чапай илнĕ аппаратурăна каялла вырăнне ларттараттăмччĕ. Çапла-и, Чапай? Кала тĕрĕсне! çапла те!

— Эп сирĕнне ним те илмен, — шалт та палт тунма тытăнчĕ лешĕ. Иртсе пыракан çынна малтан ватти кӳсĕкпе тапăнчĕ, çавăнтах таçтан Япшарĕ килсе тухрĕ. Ну, илмен эп сирĕнне ним те! Илмен! Ман çумра сирĕн нимле запчаç те çук. Ним çукран тапăнатăр çынна! Трактор япали вăрлама ман трактор пур-им?

— Эс ăна сутма вăрласшăн, — парăнмасть Япшар. — Скотник чухне фураж сутса ĕçрĕн. Ферма пĕтсен трактор çаратма тытăннă. Мана 20 литр соляркăшăн сĕтĕрсе чуна илчĕç. Пин тенкĕ тӳлеттерчĕç...

Апат вăхăчĕ пулнăран-ши, кантур алăкĕ çинче çăра сакăнса тăрать. Япшарăн таçта васкамапла ахăр. Вăрăсене пĕчченех тăн кĕртес терĕ курăнать.

Чапая кĕске допрос турĕ:

— Ман трактор патне тепре пыратăн-и?

— Мĕн тăвап эп сан тракторупа? Ман лаша пур.

— Кала: трактор çывăхне тепре пыратăн-и?

— Нихçан та, — аллипе хĕрес хыванçи пулчĕ Чапай.

— Çухал куç умĕнчен! — терĕ те тракторист, Чапая ик аллинчен тытса ывăтса та ячĕ. Эп урса кайма пуçланă Япшарова лăплантарма тăрăшрăм, ĕç мĕнлерех пулса иртнине тĕпĕ-йĕрĕпе каласа патăм. Аранах ĕненчĕ пулас, манпа тек калаçса тăмарĕ, мехпаркалла йывăррăн таплаттарчĕ. Юлашкинчен çакна та калам: акана хутшăннисене ĕç укçи пачăç. Шутсăр савăннă халăх. Мана та пăртак лекрĕ. Аннӳне патăм. Унпа шӳтлесе те илтĕмĕр, хĕрĕмĕрĕн укçи колхоз касси урлă амăшĕн çуртне те çитрĕ терĕмĕр. Мĕнле пек?

— Эп сире нихçан та укçаран татăк тăман, — пĕрре те кӳренмерĕ Галина, — ку вара, мĕнле калас, пĕр пĕтĕм йĕркепе пулса иртнĕ ĕç ĕнтĕ.

— Вăю-халу сая ан кайтăр тетĕп-çке. Тек мана нимех те кирлĕ мар. Пӳртĕм-çуртăм нăклă-ха. Карта-хура та аптрамасть. Вăт аннӳне шыва çӳреме йывăртарах. Картишне пусă чавтарасчĕ те вăт... Картлă кĕвентепе шыв йăтса ватăлать аннӳ. Аллă пиллĕкре ĕнтĕ. Сăртри çăлтан пăрăхпа шыв ирттерме хăтланса пăхрĕç те майне килтереймерĕç. Пăчланчĕ ĕçĕ, укçа çук терĕç те алă сулчĕç.

(Маллалли пулать. Пуçламăшĕ сентябрĕн 26-мĕшĕнче).