Чулкасри çуркунне

Трибунăпа юнашарах ларакан Галина Филипповна çамрăк фермер сăмахĕсене ун çинчен куç илмесĕр тăнларĕ. Тахçан ашшĕн пиччĕшĕ Виталий Спиридонович каланă сăмахсем аса килчĕç. Вăл тырă акса тăвас ĕç пирки пĕлсе калаçакан, ĕçе пĕлсе тăвакан çамрăка çапларах хаклатчĕ: «Ку ачаран çăкăр шăрши кĕрет, ĕç шанса пама юрать». Валерий пирки шăпах çапларах пĕтĕмлетӳ тăвас килчĕ унăн. Калаçма та шухăшласа калаçать. Килĕшӳллĕ тумланнă. Унăн йăрăс пӳ-сине хальхи салтаксен çи-пуçĕ илемлĕрех, тата та йăрăсрах кăтартать. Мăйăх-сухал та çук. Çӳçне те вăрăм ӳстермен. Салтак йăли-йĕркинчен пуçĕпех хăтăлса та çитеймен пулас-ха хăй. Кăшт палăрмалла хĕрлĕ сăн çапнă пичĕ тап-таса ун. Пĕр хура пăнчăпа пӳрлешке те курăнмасть. Хĕрсен пичĕ пек яп-яка. Кăвак куçĕсемпе умри çынсем çине вăтанчăклăн пăха-пăха илет. Галина Филипповна шучĕпе, çынран вăтанма пĕлни чăваш хĕрĕ-каччине хăйне майлă илем те кӳрет. Йышлă çын умĕнче сăмах каланăран çапла пуль теме те пулать çакна. Ăнсăртран кĕмсĕрт тенĕ пек, фермера итлесе ларнă май Галина пуçне кĕтмен шухăш пырса çапрĕ: «Акă кама шанса памалла колхоз тилхепине. Çамрăк, вăй-хал тапса тăрать. Хресчен пурнăçĕпе ĕçне-хĕлне чухлани те сисĕнет. Икĕ çул фермер пулса ăна-кăна ăша хывни курăнсах тăрать. Пĕлĕвĕ мĕнле-ши? Тепĕр тесен, вĕренме кая юлман-ха Валерий Ванюшин. Хушамачĕ мĕнле янравлă хăйĕн! Ячĕ те хушамачĕпе килĕшуллĕ...»

Фермер хыççăн тухса калаçакансен сăмахĕсем хула майрине пит кăсăклантармарĕç. Халĕ унăн пĕтĕм шухăшĕ ял çыннисемпе ял чĕлхипе калаçнă çамрăк çинче пулчĕ. Унăн пĕр тăхтаса тăмасăрах хăйĕн шухăшне район пуçпăхне пĕлтерес килчĕ. Блокнотĕнчен таса страницине татса илчĕ те ун çине васкасах çырма тытăнчĕ, вуласа-туса тăмасăрах хут таткине Урал Батырович умнелле шутарчĕ. Лешĕ çакна çеç кĕтнĕ тейĕн, çавăнтах унта пĕртен-пĕр сăмах çырчĕ те ăна аялтан туртрĕ, каялла хăна умнĕ куçарчĕ. Пĕр сăмах вуларĕ унта Галина Филипповна: предлагайте!

Калаçакан чылай пулчĕ. Сăмахпа пурте хуçалăха çĕклессишĕн çаптараççĕ. Ĕçлĕпĕр, тăрăшăпăр теме именеççĕ-ши, хăйсене хăйсем шанмаççĕ? Ĕçрен пĕрре писнĕ халăха тепре çавна тавăрттарма йывăр çав. Ĕçлемесĕр те пурăнма май пуррине ăнланса илчĕç пулас. Унта та кунта çăкăр татăкĕ шыракан бомжсем те пурăнаççĕ. Пĕрре те ăмсанмалла пурнăç мар. Тара ӳксе ĕçлекен çын вара урăхларах пурăнать паян, унăн пурте пур: гаражра — машина, кĕсьере — телефон, банкра — укçа. Пӳртре телевизор кăна мар, компьютер та курăнма пуçларĕ. Çакна кашниех курать, пĕлет, анчах нумайăшĕ ĕç патне туртăнмасть...

Пухăва ертсе пыракан Краснов хула хăнине сăмах парсан вăл мĕн каласса чăтăмсăррăн кĕтнĕ халăх эстрада çăлтăрне чысланă пек алă çупма тытăнчĕ.

— Çупмасан та юрĕччĕ, — аллипе сулкалашрă Галина Филипповна чарăнăр тархасшăн, эп юрăç мар. Сăмах каласшăн кăна тухрăм сирĕн ума. Чыс-хисепшĕн тавах. Малалла паян хам мĕншĕн сирĕн пухăва килнин сăлтавне хыпарлам. Эп çак ялта çуралнине пĕлетĕр. Атте, Филипп Спиридонович Петров (ку сăмахсем хыççăн чылайăшĕ сылтăм енче чӳречепе тĕлме тĕл ларакан хуралçă енне çаврăна-çаврăна пăхрĕ) 30 çул тракторпа ĕçлерĕ. Паян та вăйĕ çитнĕ таран тăрăшать-ха. Анне — пенсире. Кунтах вăтам шкул пĕтертĕм, «Шуçăм» колхоз направленийĕпе ял хуçалăх институтне кайса кĕтĕм, ăна хĕрлĕ дипломпа пĕтертĕм, экономист пулса тăтăм. Колхозра тĕп бухгалтер пулса ĕçлеме тытăнтăм. Икĕ çул ĕçлене хыççăн экономиста лартрĕç. «Шуçăм» экономика тĕлĕшĕнчен вăйлă аталаннă хуçалăхчĕ. Колхозниксем ĕç укçи вăхăтра илетчĕç. Пурнăç вĕресе тăратчĕ. Тăхăр вуннăмĕш çулсен пуçламăшĕнче асар-писер самана тапранса кайрĕ. Арпашăнсах пĕтрĕмĕр. Перестройка! Демократи! тесе кăшкăрашма тытăнтăмăр. Кашни хăйĕнне çухăрать, хăй тăвас тенĕ пек тутарма тапаçланать. Колхозра, пирĕнинче кăна мар, ыттисенче те, уйрăлу чирĕ, бригади-бригадипе уйрăлса тухса уйрăм колхозсем туса хурас чир тапранчĕ. Пире те килсе çапрĕ çав чир. Чулкассен хамăр уйрăм колхозпа пурăнма тытăнтăмăр. Мана хам ĕçре ĕçлеме памарĕç, мĕншĕн тесен бухгалтер вăл нумай пĕлет. Ытла нумай пĕлекен специалистсем кирлĕ пулма пăрахрĕç, ытларах пуçлăхсем майлă çаптаракансем хисепе тухрĕç. Тек кунта ĕçлеме май пулманнипе хулана тухса кайрăм, конкурсра çĕнтерсе завод бухгалтерине ĕçе вырнаçрăм. Халĕ унта тĕп бухгалтер ĕçĕсене туса пыратăп. Экономика наукисен кандидачĕ. Пасар экономики текен япала вăл яла кăна мар, хула пурнăçне те вăйлă пырса çапрĕ. Пирĕн завод тек хула харпăрлăхĕ мар. Унăн тĕп хуçисем — лере, Мускавра, — аллипе айккинелле кăтартсах ăнлантарчĕ трибуна çинчи хĕрарăм. Завод çĕнĕрен вăй илчĕ. Унта пин çын ĕçлет. Ĕçшĕн лайăх тӳлеççĕ. Упăшка бизнес енĕпе тăрăшать. Строительство материалĕсем сутакан магазин тытатпăр.

Сăмах май каласах хăварам. Эпир таварсене тӳрех вĕсене туса кăларакан вырăнта туянатпăр. Çавăнпа хаксем те йӳнĕрех. Шиферпа цемент çеç мар, пăта таранах çапла. Сире те хамăр магазина ырă сунсах кĕтетпĕр, — терĕ те Галина Филипповна, ик аллине ик еннелле сарса, шап-шурă шăлĕсене çиçтерсе, илемлĕн кулса илчĕ. Ахăртнех ку хăйне майлă реклама та пулчĕ. Çапла, трибуна çинчен вăл тата та илемлĕрех курăнать. Шурă çеçкеллĕ кăвак пурçăн тутăрне мăйĕ тавра яваласа янă. Пысăк хура куçĕ залри çынсене малти ретрен пуçласа кайрисем таранах вĕçĕмсĕр хыпашлать. Калăн, вĕсем мĕнле ларнине, мĕнле сывланине хăй çине еплерех пăхнине курсах мĕнлерех ыйтусем канăç паманнине, мĕн асаплантарнине тавçăрса илме тăрăшать.

— Эп мĕншĕн çак трибуна умне тухнă-ха? — хăйĕнчен хăй ыйтнă пек каласа хучĕ Галина Филипповна.

— Пире курма! — çийĕнчех янрарĕ нихçан хушша-хуппа кĕмесер юлман Япшар сасси.

— Ку та тĕрĕс! — çухалса каймарĕ трибуна çинчи. — Тăван ял çыннисемпе тĕл пулса калаçмаллах манăн, вĕсен пурнăçĕпе интересленмелле. Пытармасарах калатăп: унччен чи малтан ĕç пирки шутласа, ĕç туса пурăннă ял паян мана ытла та мĕскĕннĕн курăнать. Чăнах, мĕскĕн çыннах аса илтерет вăл. Ытларах ĕçкĕ пирки шутланăн туйăнать. Килмессерен куç умĕнчен ӳсĕрсем каймаççĕ. Тепĕр чух ир-ирех ял урамне тухса уçăлса çӳрес йăла та пур ман. Хĕллехи вăхăтра тул çутăлса çитичченех ялта пĕр çутă та çук. Ниçта пĕр сасă илтĕнмест. Ĕçе васкакан çын ури айĕнче юр кăчăртатмасть. Ача чухнехисем асран каймаççĕ. Юрĕ, яла çут çанталăк газĕ çитни вăл — пин ырлăх. Унччен уяр та сивĕ каçсенче ферма, клуб тата шкул котельнăйсен мăрйисенчен тĕтĕм юпаланса хăпаратчĕ. Шăп ирпе ултă сехетре ферма енчен сасартăк хыттăн кĕрленĕ сасă илтĕнсе каятчĕ. «Куля тете ĕне сумалли агрегата хускатрĕ, ирхи сăвăм пуçланчĕ. Сехетĕре тĕрĕслĕр», — теттĕмĕр. Пире те, аслă классенче вĕренекенсене, эрнере пĕрре, Ирина Ильинична фермăна практикăна илсе каятчĕ. Эпир, хĕр ачасем, шурă халатсем тăхăнса, ĕне сума хăнăхаттăмăр. Арçын ачасем тислĕк хыратчĕç, ĕнесене силос салатса паратчĕç. Пĕтĕм витипе тутлă силос шăрши тăратчĕ. Килĕштереттĕмĕр çакна. Дояркăсемпе скотниксем эпир пынăшăн савăнатчĕç, тав тăватчĕç, ăшă сăмахсемпе ăсатса яратчĕç. Савăнăçлăччĕ эпир. Пурăнас, вĕренес, ĕçлес кăмăл та пысăкчĕ. Хальхи çамрăксем çапла ĕçленине курман. Алла сăра кĕленчи тытса урампа шавласа утнине вара пĕрре мар курнă. Мана леш, унчченхи ӳкерчĕк, килĕшет. Эп паян та хамăн унчченхи юлташсемпе çапла ĕçлесе пăхăттăм. Çук çав, иртрĕç вăл вăхăтсем. Ĕçлесе тесен ферми çук. Ялта тракторĕ-машини те, выльăхĕ-чĕрлĕхĕ те кирлĕ. Вĕсемсĕр ял-ял та мар. Унăн илемĕ те çук. Çакнашкал ыйтусем канăç памаççĕ мана çакăнта тĕнчене килнĕ, ӳснĕ çынна. Акă мĕн хистерĕ сирĕн умăра тухса калаçма. Ăнлантăн-и, Япшар тете?

— Мĕн ăнланмалла марри пур вара кунта? Канешнă ăнлантăм.

— Колхоза кам пĕтернине мансан та юрать, — малалла калаçрĕ хăна. — Малашне ăна чĕртесси пирки шутласчĕ. Çав шухăшпа килнĕ эп кунта.

— Шухăшпа шур пӳрт лартаймастăн, — хальхинче те лăпкăн лараймарĕ Япшар.

— Пĕрле шухăшланă, канашланă хыççăн, паçăр ху каланă пек, çанă тавăрсах ĕçе тытăнма та юрать, Япшар пичче.

— Ĕçшĕн тӳлесен тытăнатпăр. «Шуçăмра» ман пек трактористсем акара кăна вуншар пин таран ĕçлесе илеççĕ. Кĕрхи ака вăхăтĕнче те çапла. Пирĕн светшăн тӳлеме те укçа çук.

— Эсĕ, Япшар, укçине парас пулсан та светшăн кайса тӳлеместĕн, кивçене кĕрсе илнĕ сăмакуншăн кайса тӳлен. Юлнипе тепĕр кĕленче чиксех каян, — хăйне те чĕпĕтсе илчĕ бригадир.

— Эп сăмаха вĕçлейменччĕ, каласа пĕтерме парăр-ха, тархасшăн, — зал çине тинкерчĕ хăна.

Тинех чи кирлине каласса туйса пулас, çынсем кĕрлесе ларакан телевизор кнопкине пуснă пекех шăп пулчĕс.

— Паçăр Урал Батырович чĕрене витермелле каласа хучĕ, унчченхи председатель палăкĕ умĕнчен иртме намăс мана терĕ. Ăна намăс пулсан пире мĕнле-ши? Эп сирĕншĕн калаймăп, хамшăн калатăп: намăс! Питĕ намăс мана. Вăл ман аттен тăван пиччĕшĕ, ялшăн ĕмĕр тăршшĕ чунне парса ĕçленĕ çын. Ун ĕçне халăх çавăнпа палăк лартса чысларĕ. Института кайма та мана направлени вăл пачĕ, колхоз шутĕнчен стипенди тулесе тăчĕ. «Ан ман, Галя, кайран ĕçлесе татăн!» — терĕ.

— Не отходя от кассы тенĕ пек-и?

— Çапла килсе тухать, парăма веçех татаймарăм, ĕçлеме памарĕç. Хампарăм пирки манман эп. Мăшăрăмпа та канашланă. Кăçал сире çур аки ирттерме пулăшас шут пур. Костя Красновпа тата сирĕн бухгалтерпа ларсах шутларăмăр. Эп сире çурхи ĕçсене ирттермешкĕн солярка, 300 центнер тулă тата 200 гектарлăх сахăр кăшман вăрлăхĕ туянма укçа парса пулăшатăп. Тен, калчасене апатлантарма им-çам туянмалăх та уйăрма май тупăп. Спонсор пулса мар, нимĕнле процентсăр-мĕнсĕр кивçен парса пулăшасшăн. Ыттине хăвăр пĕлетĕр. Мĕн-мĕн тата мĕн чухлĕшер акасси пирки пĕрле чухне калаçсан аванрахчĕ. Мĕнле культура тупăшлăрах пулнине хăвăр пĕлме тивĕçлĕ.

— Ял-ялĕнче ытларах кăшманпа хĕвел çаврăнăш акаççĕ, — илтĕнчĕ хĕрарăм сасси. — Пайти пур ун. Кун пирки председательпе агроном шутлаччăр.

— Ăçта вĕсем, председательпе агроном? — ура çине тăрсах калаçма пуçларĕ хуралçă. — Хуçа çынни вăл, пирĕн техника мĕнлерех-ха тесе, мехпарка пыра-пыра кайĕччĕ. Ыран-паян акана тухмалла, пирĕн хуçасен паркра ура йĕрри те çук. Пĕри больницăран тухаймасть. Кирлĕ хутсене те унта çитсе алă пустараççĕ. Агроном текенни, мана хĕллехи уйăхсемшĕн пурпĕр тӳлемеççĕ тесе, ялтан-яла тăванĕсем патне хăнана çӳрет. Хуçасăр кĕтӳ эпир. Ак Краснов çитсе курчĕ çак кунсенче парка.

— Çĕнĕ хуçа суйлас!

Тапранса кайрĕ вара председатель тавра калаçу! Мĕн кăна каласа хăртмарĕç-ши ăна? Отчетлă пухурах кăларса çапасшăн пулнă иккен. Лешĕн ĕç вырăнне пушатас килмен, малашне шăл çыртса ĕçе кӳлĕнме сăмах панă. Ĕçрен кăларса çапасран сехерленнипе чирлесе ӳкнĕ-мĕн. Çавăнтанпах больницăра выртат. Хăçан сывалса тухасси те паллă мар.

— Давайăр тепре улăштарса пăхар председателе, — çине тăчĕç ыйтăва хускатнисем. — Çур акине çĕнĕ хуçапа ирттерер. Манас мар: ĕç-пуç майлашăнса каясси тыр-пула мĕнлерех акса хăварнинчен килет.

— Кама лартма пулать председателе? Ну, кама?

Ял администрацийĕн пуçлăхĕ Эрхип Архипович майĕпен ура çине тăчĕ.

— Ялта çук ун пек кандидатура. Çав вăхăтрах пур та. Çамрăк. Вăй питти. Ял хуçалăх институчĕ пĕтернĕ...

— Кам? Кам?

— Хамăр умрах ларакан Галина Филипповнăна сĕнесшĕн эп.

— Ма хăвăн хĕре сĕнместĕн? Санăн та пур институт пĕтернĕ хĕрӳ! — тем хушса сиксе тăчĕ Хĕлип хуралçă.

— Манăн тухтăра вĕреннĕ. Ăçта курнă эс халиччен пĕр-пĕр тухтăра бригадира е прседателе суйласа лартнине? Администраци пуçлăхĕсем хушшинче те çук ун пекки.

— Сирĕн вăл алкашсене сиплекенни мар-и-ха, Эрхип Архипович?

— Çапла, нарколог текенни.

— Пире шăпах çавăн пекки кирлĕ те. Колхоза та тытса пырать, ĕçкĕçсене те сыватать.

— Пирĕн Япшаров иккĕ те сипленчĕ ĕнтĕ ун патĕнче, — ăна та сăмах хушма меллĕ самант килсе тухнăшăн хĕпĕртерĕ Чапай Петĕрĕ. — Малтан çулталăк еннех тытмарĕ курка-черкке. Иккĕмĕш хутĕнче виç уйăх та чăтаймарĕ — каллех шумел камыш пуçланчĕ. Ак эп тытап хама пĕр леченисĕр-мĕнсĕр. Вунă кун та пулать тутанманни. Вичук пăрахрĕ вĕт çапла. Пилĕк çул ĕçмест. Ĕçме те шутламасть. Туртма та пăрахрĕ.

— Чимĕр-ха, юлташсем, эпир каллех калаçакан çын сăмахне пӳлтĕмĕр. Темле йăла вăл пирĕн: кирек мĕн çинчен калаçнă чухне те ĕçкĕ çине кĕретпĕр те каятпăр, — тек чăтса тăраймарĕ пуху пуçлăхĕ.

Клубри халăх кунта ырă тĕллевпе килнĕ çын умĕнче аван мар пулнине ăнланса илчĕ пулас, самантрах çăвара шыв сыпнă пек пулчĕ.

— Манăн хамăн юратнă тата лайăх пĕлекен ĕç пур, — нимĕн пулман пек лăпкăн калаçрĕ Галина Филипповна. — Тĕрĕс ăнланăр: эп сире пулăшу сĕнни — колхоз тилхепине хам алла çавăрса илесшĕн пулни мар. «Кубанские казаки» фильмри вăхăтсем тахçанах иртнĕ. Чулкасра колхоза ертсе пырма пултаракан çын çуккипе килĕшес килмест ман. Пур ун пек çын! Пур!

— Кам? Кам? — темиçен харăс янратрĕç пĕр ыйтăвах.

— Эп сирĕн коллектив членĕ мар. Çавăнпа та ман кандидатурăсем сĕнме ирĕк çук пуль тетĕп.

— Эс камне кăна кала!

— Хăвăр умăрта тухса калаçнă Ванюшин пирки калатăп, — терĕ те хула хăни, трибуна патĕнчен пăрăнса хăй вырăнне ларчĕ. «Ыттине хăвăр пĕлĕр» тени пулчĕ ĕнтĕ ку.

Çынсене шухăшлама, пĕр-пĕринпе канашлама май пултăр тесе-ши, Краснов вунă минутлăха тăхтав пачĕ. Çынсем, чăнах та, фойерисем те, клуб умне пирус туртма тухнисем те, аллисемпе сулкалашсах калаçма тытăнчĕç. Халăх хушшинче майĕпен уткаласа çӳрекен Галина Филипповна çынсем мĕн пирки калаçнине татăкăн-кĕсĕкĕн пулсан та хăлхине чикме тăрăшрĕ. Çапла çав, калаçма сăлтав кăна тупса пар! Кайрĕ вара. Шалтисем те, тултисем те Ванюшин пирки ырласа калаçаççĕ. Шала кĕрсе ларсан вара пуху çĕнĕ вăйпа шавлама тытăнчĕ. Сăлтавĕ пур иккен. Чирлĕ председатель арăмĕ президиум сĕтелĕ çине пĕр кĕтмен çĕртен хут пырса хучĕ. Ăна чи малтан Урал Батырович вуласа пăхрĕ те Галина Филипповна умне куçарчĕ. Юлашкинчен çав хут пуху ертӳçин аллине лекрĕ.

— Халăха вуласа кăтарт-ха, — хушрĕ Урал Батырович.

Лешĕ кĕттермерĕ. «Çĕнĕ Çăлтăр» СПК членĕсен пĕрлехи пухăвне хутшăннисене. Колхоз председателĕнчен Иван Маркелович Аптрамановран. Заявлени. Чир шала кайнă пирки по собственному желанию председательтен хăтарма ыйтатăп». Алă пуснă, паянхи числона лартнă.

— Хăтаратпăр-и? — ыйтрĕ ертӳçĕ.

— Хăтармалла! — шавларĕ пуху. — Кăларатпăр та çĕннине суйлатпăр! Кандидатура пирки те сас-хура пулчĕ-ха кунта.

— Хăй мĕн тет-ха? — уççăн янрарĕ хĕрарăм сасси Ларина Татьяна пулчĕ иккен. Администрацири ĕçсен управляющийĕ. Вăл Ванюшина хăй çине пăхтарасшăн пулнийĕ çамрăксем пĕлеççĕ-ха. Тем тума та хатĕр уншăн. Фермер хуçалăхне йĕркелесе яма та чылай пулăшрĕ, сахал мар хут çырчĕ. Çулла кăшман калчисене сайралатма икĕ кун пынăччĕ. Фермер парăмра юлмарĕ ĕçленĕшĕн сахăрпа татăлчĕ. Паян та сас пачĕ Таня. Халь ун шухăшĕ уçăмлах мар-ха: те фермертах хăварасшăн Валерие, те председателе ларттарасшăн?

Валерий халăха кĕттерсе тăмарĕ, ура çине тăрсах пурте илтмелле евитлерĕ.

— Галина Филипповна каланă пек, манăн та паян кун хама килĕшекен ĕçĕм пур. Эп фермер пулнине пĕлетĕр. Иртнĕ çул самаях ăнтартăмăр эпир. Ăнтарни мĕнĕ — тунă тăкаксене пĕтĕмпех саплаштартăмăр. Сахăр вара чей ĕçмелĕх мар хамăра валли те юлчĕ. Çăкăрлăх та тырă пур пăртак. Çĕр сахал пирĕн пулсан тупăшĕ пирки те калаçма пулĕччĕ. Халăхĕ те пирĕн ни колхозра ĕçлесшĕн мар, ни фермера куçасшăн мар.

— Председателе кĕрсен санăн икĕ пин гектар еннех çĕр пулать, — кандидатурине хӳтĕлесе чи малтан сăмах хушрĕ Япшаров. — Эп сана тытăнса пăх тесе каламастăп, тытăн, ĕçле тетĕп. Тытăнса пăхаканнисем пулчĕç, ĕçлекенни кăна пулмарĕ. Хамăрăн пысăк колхоз чухнехи председатель Виталий Спиридонович каларăшле, санран пăртак çăкăр шăрши кĕрет. Килĕш, Валерий. боевиксенчен хăраманнине ĕçрен хăраса ан тăр!

Ĕçрен эп нихçан та хăраман. Ĕçпе ĕçĕн уйрăмлăхĕ пур. Хăвăр пĕлетĕр, манан пĕлӳ сахалрах. Эпĕ те, Япшаров пекех, 82-мĕш номерлĕ СПТУ анчах пĕтернĕ.

— Зату опыт пур!

— Мĕн опычĕ-качки ĕнтĕ? Тракторпа ĕçленĕ. Танк çӳретнĕ — çавă çеç.

— Çавăн пекки кирлĕ те пире. Атту илсе килсе лартрĕç кунта пĕрре банкра укçа шутласа пенсие тухнă банкира. Укçа шутлассисĕр пуçне мĕн пĕлет. Лайăх шутларĕ пирĕн укçасене. Вăл таçти банксенчен кредит илнĕ укçана халь те тӳлесе пĕтерейместпĕр. Шутларĕ-шутларĕ те, пĕтĕрсе чиксе тухса та тарчĕ.

— ... Милици ярса тытрĕ те хупса та лартрĕ, — Япшарова пӳлсех сăвăлла-мĕнле хушса хучĕ Урал Батырович. — Подумай Валерий. Пĕлӳ çителĕксĕр пулсан вĕренме кая юлман-ха эс. Çамрăк. Ĕçленĕ хушăрах аслă шкул пĕтерекенсем сахал мар. Тепĕр тесен, диплом хăй тĕллĕн нимĕн те тумасть. Ĕçлемелле!

Тĕрĕссипе, Ванюшинăн тытăнса пăхас шут та çук мар. Анчах Япшаров мĕн терĕ-ха? «Тытăнса пăхмалла мар, ĕçлемелле» терĕ мар-и? Пухăва хирĕçлеме тепĕр сăлтав пур унăн.

— Юлташсем, калаçса вăхăт ирттерсе ларас мар, — терĕ вăл капла та ятулă çи-пуçне турткаласа. — Эп паян кун СПК членĕ те мар. Эппин, председатель пулма ирĕкĕм те çук пуль тетĕп.

— Ютран килнисем кунта членра тăнă тетĕн-им? — Валерие куçаранах керчĕ председатель ĕçĕсене хăйĕн ĕнси çинчен тахçанах илсе ывăтасшăн çунакан бригадир. — Халех алă йăттаратăп та члена йышăнтаратăп сана...

Çапла турĕç те. Колхозăн çĕнĕ ертӳçи Валерий Ванюшин пулса тăчĕ. Клуб пуçлăхĕн Валентин Николаевăн та халăха хăйĕн ĕçне кăтартас килет. Çакна вăл малтанах палăртса хунă курăнать. Унсăрăн Эрхип Архиповичпа Ларина Татьяна ĕç укçи ведомоçĕ çине алă пустармассерен хăйсенчен нумайрах сăптăрса илни çинчен астутарсах тăраççĕ. Çавăнпа та пуху хупăннă-хупăнман сцена çине баянне йăтса та тухрĕ. Çынсем вырăнĕсенчен тăрса та ĕлкĕреймерĕç. Тепĕр колхоза çитме васкакан Урал Батырович та, сцена çинчен анса, ыттисемпе пĕрле малти ретре вырăн йышăнчĕ. Унăн çĕнĕ председательпе калаçмалли те çук мар-ха. Пăрахса тухса кайма та аван мар. Чăваш юрри-ташшине итлеме-курма та юратать çамрăкрах чухне виçĕ çул чăваш ялĕнче председатель пулнă пушкăрт. Çак хушăра Валентин купăсне тăсса ячĕ те Басковăнне аса илтерекен сассипе шăрантарма та тытăнчĕ:

Ăшă çумăр килсе çăвинччĕ.

Шыв пек юхса иртет çамрăк ĕмĕр,

Хăй тĕллĕн вĕреннĕ сăвăç, композитор тата юрăç çак юрра халăх умĕнче пуçласа юрлать. Премьера тет вăл ăна. Те хулари эстрада юрăçисенчен курса, ялтисем те ку чухне пĕтĕмпех хăйсем тума тăрăшаççĕ. Валентин та вĕсен шутнех кĕрет. Малтан пуçĕнче пулас юрă сăмахĕсем кĕшĕлтетме тытăнаççĕ. Çавсенчен юрра кĕме тивĕçлисене суйласа илет те хăй тĕллĕн ĕнĕрлесе çӳреме пуçлать. Пĕр çаврăм сăвăпа кĕвĕ майлашăнса çитсен вара купăсне тытать. Вăл халĕ халăх умĕнче пĕрремĕш хут янратнă юрă та çаплах çуралчĕ. Хăй шучĕпе, пурнăç, тăванлăх юрри пулчĕ вăл. Юрлама та васкамасăр, тăстарса, тăванлăха па-лăртакан ăшă туйăмпа юрламалла иккен. Шăпах çапла шăрантарать вăл ăна паян:

Ывăл та пур пирĕн, хĕр те пур.

Кĕрекери вырăн сире валли,

Итлекенсем çĕнĕ юрра вăрахчен алă çупса йышăнчĕç. Çĕнни татах пулчĕ паянхи концертра.

— Чулкасра пултаруллă çынсем çук тенине паян эсир хăвăр хăлхăрпа илтрĕр, — чăваш хĕрĕсен çи-пуçĕпе çиçсе те ялкăшса тухрĕ сцена çине концерта ертсе пыракан пике. — Манăн çакăнпа пĕрре те килĕшес килмест. Пур Чулкасра пултаруллă çамрăксем. Эпĕ халĕ сцена çине тухма чĕнекен çамрăк, вун пĕрмĕш класра вĕренекен Елена Елюкова — вĕсенчен пĕри. Вăл сире хăйĕн çĕнĕ сăввине каласа парĕ.

Сцена çине аллисемпе кăшт авăсса илсенех сывлăша çĕкленсе каяс акăш пек шурă хĕр вĕттĕн-вĕттĕн пусса тухрĕ. Халăх çывăхнерех пырсан тăпах чарăнчĕ, тӳрленсе тăчĕ, сенкер куçĕмпе умри çынсем çине ăшшăн пăхрĕ, анчах унта никама та курман пек сăнне ним чухлĕ те улăштармарĕ, кăкăрĕ палăрмаллах тарăннăн сывласа илчĕ те, сăвă сăмахĕсене алă хусканăвĕпе вăй пама тăрăшса, янравлă сассиле сăвă калама тытăнчĕ:

Çухалмашкăн тивет ăна та.

Йăтăнать çеç пăтранчăк шыв-шур

Шавласа, кĕрлесе аната.

Таврари уй-хирсем улача.

Час пĕркенĕç çи-пуç çĕннине.

Тапса тухрĕ ем-ешĕл калча

Ту питне те мăн çул хĕррине.

Сар хĕвел хĕрхенмест ăшшине.

Акана, тăвансем, акана!

Ав, тăри шăратать юррине,

Ун юрри те çĕре акăнать.

Çĕр тăрантнă пире ĕмĕрсем.

Вăй хурар та кĕтер ыррине.

Тулăх пулĕç ун чух çак хирсем,

Юлашки сăмах хыççăн сăвăç, пăнчă лартнă пек, сылтăм аллипе сулса илчĕ ун пултарулăхне алă çупсах пахалакан халăха сăпайлăн пуç тайрĕ, шыв юхăм пек уттипе чаршав хыçне кайса çухалчĕ. Вăл куçран çухалсан тин тăна кĕнĕ пек пулчĕ Галина Филипповна. Акă епле пулса кайнă ун хĕ... Хĕрĕ мар-ха, Елена! Елюкова! «Урал юрри» хаçатра ун сăввисене вулакаланă. Хăй вулăнине пуçласа илтрĕ. Сăввине итлесе тăранмалла мар. Хăйне те пăхса ытарма çук. Нихçанхинчен хытă пăлханса ӳкрĕ çамрăк хĕрарăм. Хăй те ăнланаймарĕ-ха: те савăнса пăлханать вăл, те хурланнипе. Иккĕш те пĕрле хускатмарĕç-ши кăкăртан тухса тарасла тапакан чĕрине? Концерт вĕçленнĕ хыççăн унта хутшăннисем пурте сцена çине тухсан кăмăлĕ ик çунат ӳссе ларнă пек çĕкленне Галина Филипповна артистсем патне утса мар, вĕçсе тенĕ пек хăпарчĕ, тӳрех чун-чĕрине хускатнă сăвăçа ик аллипе ыталаса илчĕ.

— Маттур, хĕрĕм, маттур, ~ чĕвĕлтетрĕ çурăмĕнчен лăпкаса та пуçĕнчен шăлса! — Çапла, манăн хĕрĕм эсĕ, пирĕн хĕр, ял-йыш хĕрĕ, Чулкас хĕрĕ! Поэт сăвăшăн гонорар тӳленине илтнĕ-ха. Ку гонорарĕ манран пултăр, аллинчи укçана сăвăçа тыттарчĕ вăл. — Ял-йышăмсем, тăвансем, тĕлĕнмелле пултаруллă, ăслă-тăнлă çамрăксем ӳсеççĕ пирĕн ялта, тăван Чулкасра. Ялăмăр малашлăхсар мар. Пире ĕçре ура хуракан, такăнтарма хăтланакан нимĕнле тăшман та çук. Юлашки вăхăтра эпир хамăршăн хамăр тăшмана çаврăннă. Çакă пĕттĕрччĕ малашне. Унчченхи пекех килĕштерсе пурăнар, килĕштерсе ĕçлер. Кăнтăр кунĕнчех хапха тĕкĕлесе, алăка питĕрсе ларасси пĕттĕрччĕ. Эпир ача чухне пирĕн атте-аннесем çĕрле те çурт алăкне çаклатмасăр çывăрнă. Никам та çаратман. Кăçалхи çуркуннерен çĕнĕлле пурăнма, çĕнĕлле ĕçлеме тытăнар-ха, — калассине йăлтах каларăм тенĕн Галина Филипповна халăха пуç тайрĕ те хăйĕнчен хăварасшăн пулман Елюковăпа пĕрлех сцена хыçнелле кĕрсе кайрĕ.

Çĕнĕ шăпăр çĕнĕлле шăлать тени пур чухне те килсе пĕтмест иккен. Çĕнĕ ертӳçĕ, унчченхи пек, чи малтан хуçалăх ятне улăштарасси пирки чупкаламарĕ. Хуçалăхăн парăмĕсем çук тесе калаймăн. Пур. Сахалах мар. Электричествăшăн виçĕ уйăх тӳлемен. Пенси фончĕ умĕнче те парăм пухăнма пуçланă. Çакнашкал тата ытти тĕрлĕ парăмсенчен хăтăлассишĕнех председательсем ĕçе колхоз ятне улăштарнинчен, çĕнĕ пичетпе штамп тутарнинчен, çĕнĕ счет уçнинчен пуçланă пулсан, Ванюшин пурне те унчченхиллех хăварчĕ. Кун пирки халăха кĕскен ăнлантарса пачĕ: «Вăхăтра татăлса пыманшăн хамăрах айăплă. Манăн тĕллев: парăмсене парса татмалла та тек кивçене кĕмелле мар. Йĕркеллĕ хуçалăхăн кирек хăçан та пăртак запас пулмалла. Кивçене кĕрсе пурăнни — пурнăç мар».

Галина Филипповна халăх умĕнче панă сăмахне тытрĕ. Чулкассем çурхи акана ăнăçлах ирттерчĕç. Кĕлетри акма тесе хывнă вăрлăха сутма тиврĕ. Райхаçатри пĕлтерӳ тăрăх кӳршĕ ялсенчен киле-киле туянчĕç. «Чĕрĕ» укçапа илекен сахал пулчĕ, ытларах выльăхпа, çамрăк пăрусемпе улăштарчĕç. Çапла вара тĕрлĕ виçеллĕ хĕрĕхе яхăн пăру туянма май килчĕ. Халĕ ял çыннисен кулленхи калаçăвĕнче «пăру ферми» сăмах çаврăнăшĕ час-часах илтĕнме пуçларĕ. Чулкасри кăçалхи çуркунне тепĕр çĕнĕлĕхпе те асра юлчĕ: пĕрремĕш хут акаçăсене вĕри апат пулмарĕ. Кун пирки механизаторсем хăйсем хушшинче калаçса килĕшĕ иккен: «Апат килтен илсе çӳретпĕр, хамăра тивекен ĕç укçине тăкакламастпăр», — тенĕ. Ĕçшĕн вара акмаллине пĕтĕмпех акса пĕтерсен тӳлерĕç. «Шуçăм» тракторисчĕсем акара вуншар пин ĕçлесе илеççĕ теме юратакан Япшаров та пилĕк пине яхăн илнĕ терĕç. Ку вăл — çур уйăхра. Чăнах, ик çанă тавăрсах тытăннă пулать ĕçе анлă профиллĕ Семен Япшаров механизатор.

Пуху кунĕ пулса иртнĕ тепĕр ĕç те Чулкассене самаях шухăшлаттарчĕ. Тахçанхи председатель, Социализмла Ĕç Геройĕ Виталий Спиридонович Петров хăй Ленинпа пĕр кун çуралнине пытарса тăмастчĕ, çакăнпа кăшт мухтанас йăли те пурччĕ. Анчах ака-суха вăхăтĕнче нихçан та менелник туман. «Хам çуралнă куна эп колхозра çур аки вĕçленнĕ куна куçарма йышăнса хунă» тетчĕ кăшт шӳтлерех. Юлашки гектара акса пĕтернĕ тĕле хăй укçипе пĕр четвĕрт лавкка эрехĕ, пуçламан ыраш çăкăрĕпе шăрттан чикнĕ сумкăпа мехпарка пыратчĕ, унта пуррисене кашнинех хăй аллипе черкке сĕнетчĕ, шăрттан татăкĕ тыттаратчĕ. Сăмахĕ те çулленех пĕрреччĕ унăн: «Халиччен çăкăрлă пултăмăр, кăçал та çăкăрлă пулар», — тесе пурне те алă тытса тухатчĕ, ĕçшĕн тав тăватчĕ. Кăçал та ăна пухура темиçе те аса илчĕç. Кайран пухуран саланакан халăх никам чĕнмесĕр-тумасăрах ун палăкĕ умне пухăнма пуçларĕ. Тахăшĕ аса илнех иккен çак кунсенче унăн юбилейĕ пулнине. Палăк умне чĕрĕ чечексем те хунă. Галина Филипповна çакна палăк умне çитсен тин аса илнĕшĕн хăйне хăй ӳпкелесе илчĕ. Шкулта ĕçлекенсен ырă пуçарăвĕ пуль ку тенипе килĕшмех тиврĕ унăн. Вĕсене тав турĕ. Хăйне хăй тенĕ пек тепĕр пуху-митинг пулса иртрĕ палăк умĕнче. Çынсем ылтăн çăлтăрлă председателе аса илнипе пĕрлех ял çыннисен çав çулсенчи ĕçĕ-хĕлĕ, гектартан 50-шар центнер таран тĕш тырă çапса илни çинчен хавхалансах калаçрĕç. Çук, Чулкассем ĕç çине алă сулнă, ĕçпе чап илнисене манăçа кăларнă тесе калаймăн. Пĕлеççĕ, аса та илеççĕ. Кулленхи пурнăçра ĕç малашне те хăйĕн пĕлтерĕшне çухатмасса шанаççĕ. Ĕçлем текен çыншăн вара ĕç тени тупăнсах тăрать. Сахăр кăшманĕ 100 гектар йышăнмалла терĕç-ха. Çак техникăлла культурăна халĕ хăш-пĕр хуçалăхсенче алă вăйĕсĕр çитĕнтерме тăрăшаççĕ, чикĕ тулашĕнчен кӳрсе килнĕ вăрлăха ют патшалăхсенче туса хатĕрленĕ ятарлă сеялкăсемпех акаççĕ, çум курăксене хими вучĕпе унтарса тăраççĕ. Çаксене тума вара укçа-тенкĕ сахал мар каять. Кун пек тума кашни колхозах пултараймасть. Эппин алă вăйĕсĕр те май килмест-ха. Ванюшин председатель колхозра хĕрарăмсене валли ĕç пултăр тесе тăрăшрĕ. Ара, кăшман çитĕнтерме каякан укçа-тенкĕ ял халăхĕн аллине кĕни япăх-им? Ĕçĕ те, укçи те пулать. Тухăçа та колхоз вăйĕпех пухса илесшĕн çĕнĕ председатель. Çапла, ютран кӳртернĕ комбайнсем тутлă тымарсене туххăм пуçтарса параççĕ. Веçех памаççĕ çав. Пăхса ӳстернĕ кăшманăн пысăк пайне кăшман йышăнакан пунктра колхоз çине мар, хăйсен ячĕпе çыртараççĕ. Эппин сахăрне те машини-машинипех хăйсем илеççĕ. Кăшман ăстисем тăрăшни харама кайни куç кĕрет. Пĕр михĕ сахăра та айккинелле ярас килмест вĕсен. Шкул хăй тутлă тымарсене пилĕк гектар çинче çитĕнтерет. Кантур çынисемпе бюджет укçи-тенкине илсе тăракансем те уйрăм лаптăксем илнĕ. Тинрех пенсие тухнисем те темиçешер йĕр пулин те йышăннă. Сахăр халь «чĕрĕ» укçа вырăнĕнче çӳрет. Ăна валютăпа та танлаштараççĕ. Халăх та ĕçлесшĕн...

Çу уйăхĕн вĕçĕнчи канмалли кун Галина Филипповна мăшăрĕпех Чулкаса çитрĕ. Мунча валли Тольăпа кӳлĕренех шыв кӳнĕ хыççăн хăй пĕчченех уйне çитсе килме пулчĕ. Ашшĕ хĕрне кăçал кăшмана Çăллă вар леш енчи уя акни, паян шăпах калчасене сайралатма тытăнни çинчен пĕлтерчĕ.

Çу уйăхĕн вĕçĕ — ялта чи илемлĕ вăхăт. Уйрăмах укăлча тулашĕнче куç умне туллин тухса тăрать çак илем. Пĕтĕм тавралăх ем-ешĕл тум витĕннĕ. Тулă пусси хир çулĕн ик енĕпе ял вĕçĕнчен пуçласа Çăллă вар таранах тăсăлать иккен. Ниçта пĕр çум курăк асăрхамарĕ хула хĕрĕ. Тухса ĕлкĕреймен-ши е паха вăрлăх акнипе çапла-ши? Юлашки тĕрĕс пулнине пĕлмест мар ял хуçалăхĕ енĕпе аслă пĕлӳ илнĕ хула хĕрĕ. Вăрлăх таса — калча та таса. Патвар та вăл. Паха вăрлăх туянса пани хăй çимĕçне паратех эппин. Кăшман уйĕ ăçтарах вырнаçнине çак вăхăтра никамран ыйтмасăрах тупма пулать. Унта кăткă пек халăх хĕвĕшнине аякранах асăрхарĕ Галина Филипповна. Малтанах ун Чулкасра çакăн пек йышлă çын пурăннине ĕненес те килмерĕ. Çапла, кăшман уйĕнче паян ял çыннисем çеç мар, вĕсен хуласенчен килнĕ тăванĕсем те нумаййăн ĕçлеççĕ. Никам та çырман та йышăнман саккун тăрăх пулса пырать ку. Ялти тăванĕсене пулăшма килекенсем пулнă та, пурта. Канмалли кунсенче яланах çапла. Халăх йышĕ тăрук ӳссе каять. Хĕлле сисĕнмест çакă. Ун чухне ял çиннисен шучĕ чакать тени вырăнлăрах пуль. Ма тесен печчен пурăнакан ватăсенчен пĕри хулари тăванĕсем патĕнче хĕл каçать.

Галина Филипповнăн чи малтан шкул ачисем ĕçлекен лаптăка çитсе курас килчĕ. Шкул çулĕсенче хăй те кăшман уйĕнче сахал мар тарланă вăл, çавăнпа та вĕсем ăçтарах пулнине палăртасси те йывăр пулмарĕ. Авă, вăрман тăрăхĕпе юнашар пĕр-пĕринчен юлмасăр тата иртсе те каймасăр пĕр тикĕс ĕçлесе пыраççĕ вĕсем. Иномаркăна курсанах шкул ачисем те хăйсем патне кам килнине çийĕнчех тавçăрса илчĕç пулас, ĕçлеме чарăнсах пурте ун еннелле пăхаççĕ. Хăна машинине йывăç сулхăнне вырнаçтарчĕ те хыçалти ларкăч çинчен самаях курупка кăларса лартрĕ, ачасене хăй патне килме паллă пачĕ. Кĕшĕл! чупса çитрĕç тĕрлĕ тĕслĕ трико та футболка тăхăннă вĕренекенсем. Шавлă кайăк карти анса ларчĕ тейĕн çав вăрман хĕррине! Пĕлет хăна уйра ĕçлекен ачасене çак вăхăтра мĕн кирлине. Çавăнпа та çула май ял варринчи лавккана кĕрсе çак кученеçе туянмасăр тӳсеймерĕ вăл.

— Килĕр ман пата! — темшĕн аллине çупанçи турĕ хăна, — ирĕлсе кайиччен çак кучченеçпе хăналанăр! — савăнсах вĕренекенсене мороженăй салатса пама тытăнчĕ вăл, — пăртак канса та илĕр. Катмакпа пуç çĕклемесĕр чакаласси ĕсленине лайăх пĕлетĕп. Сирĕн пек чухне хам та сахал мар тарланă çак уйра: çумланă, сайралатнă, купаланă, кĕркунне кăшманне те тасатнă, — пĕрне те тепĕрне сăмахпа та, кучченеçпе хăналать «Мерседес» хуçи. Тем хушăра ачасемшĕн çывăхран та çывăх çын, çывăх юлташ пулса тăчĕ çак çамрăк хĕрарăм. Хăй такама шыранă пек, такама палласа илесшĕн пулнă пек, хĕр ачасем çинчен куç илмест Юлашкинчен тек чăтаймарĕ:

— Тем, Елюковăна курмастăп-ха сирĕн хушăра.

— Вун пĕрмĕшсем кăшмана çӳремеççĕ. Вĕсем экзаменсем тытаççĕ, — пĕр-пĕрне пӳлсех хуравларĕç тутлă çимĕçе ĕмекен, çуллакан, çиекен, чăмлакан ачасем. «Ара, хамăр вĕреннĕ чухне те çаплахчĕ-çке!» — тин аса илчĕ Галина.

— Кучченеç пурне те çитрĕ-и? — пĕлесшĕн пулчĕ вăл. — Хама валли те юлнă иккен-ха, терĕ те машина çумне таянсах пылак çимĕçе ачасенчен кая мар киленĕçпе çиме тытăнчĕ...

(Маллалли пулать. Пуçламăшĕ сентябрĕн 26-мĕшĕнче).